Osobliwości przyrodnicze w Drawieńskim Parku Narodowym

Drawa jako ścieżka dydaktyczna

Drawieński Park Narodowy a szczególnie rzeka Drawa jest chętnie odwiedzanym szlakiem. Jest również wdzięcznym obiektem dydaktycznym. Na walory edukacyjne składają się osobliwości przyrodnicze, hydrologiczne, historyczne i krajobrazowe doliny Drawy. Dodatkowo Drawa należy do najczystszych rzek w Polsce.

Ogólna charakterystyka walorów edukacyjnych doliny Drawy w Drawieńskim Parku Narodowym
Walory przyrodnicze i krajobrazowe Drawy zostały docenione w 1974 roku, gdy został utworzony rezerwat pod nazwą „Drawa”. Był to unikatowy w skali kraju 37-kilometrowy odcinek czystej rzeki. O roli edukacyjnej doliny Drawy decyduje bogactwo form i zjawisk przyrodniczych, biocenotycznych i krajobrazowych, które dostarczają ogromnej ilości konkretnych materiałów przydatnych do realizacji programu różnych przedmiotów nauczania. Powstanie rezerwatu „Drawa” stało się inspiracją do tworzenia na tym terenie wielkopowierzchniowego obiektu chronionego. I tak w wyniku wielu badań naukowych i wygłaszanych referatów o zadaniach i zakresie ochrony przyrody podjęto decyzję o utworzeniu parku narodowego. Drawieński Park Narodowy został powołany 10 kwietnia 1990 roku. W Drawieńskim Parku Narodowym można znaleźć naturalne ilustracje dużej liczby tematów z programu szkolnego z zakresu biologii, geografii, historii i edukacji ekologicznej. Tematy te można realizować na wycieczkach szkolnych lub w trakcie konkretnych, szczegółowych obserwacji. DPN jest obiektem w pełni odpowiadającym potrzebom kształcenia. Obserwacje podczas wycieczek ułatwiają kształtowanie czynnej postawy uczniów wobec problemów ochrony przyrody. Dlatego ważne jest tworzenie ścieżek dydaktycznych dla dzieci i młodzieży. Uczniowie bowiem coraz chętniej uczestniczą w takich wyprawach w spotkaniu z naturą.

Osobliwości przyrodnicze doliny Drawy
Fauna i flora jest najbogatszym źródłem zagadnień nadających się do wykorzystania w edukacji. W bezpośrednim sąsiedztwie Drawy występują: obszary ochrony ścisłej (rezerwaty), różnorodność zbiorowisk leśnych, pomniki przyrody oraz bogactwo flory i fauny w tym grunty rzadkie i chronione. W większości rezerwatów nad Drawą w drzewostanie przeważają dęby, buki i graby z wieloma egzemplarzami pomnikami (rezerwat Dębina, Stare Buki, Radęcin). Należy zwrócić szczególną uwagę na najcenniejszy w Polsce i może Europie Środkowej las bukowy w rezerwacie „Radęcin”. Występują tu buki w wieku ponad 330 lat, o wysokości 37 metrów i obwodzie ponad 2 metry. Towarzyszą im dęby, które osiągnęły wiek ponad 450 lat.

Bogaty jest również skład runa obfitującego wiosną w kwitnące przylaszczki, zawilce (rezerwat Dębina, Drawski Matecznik), śnieżyczki (rezerwat Grabowy Jar), wawrzynek wilczełyko (rezerwat Łęgi nad Drawą), storczyki, kruszczyk szerokolistny (rezerwat Źródliskowy Grąd), czy bezzieleniowy gnieźnik leśny (rezerwat Radęcin). W lesie grabowo - bukowo - dębowym w runie występują przylaszczki, zawilce, przebiśniegi, gajowce, miodunki oraz bluszcz pospolity. W rezerwacie „Drawski Matecznik”, którego fragment określany jest jako łęg olszowo - jesionowy (olsza czarna, szara, jesion, wiąz), w skład runa wchodzi łopian gajowy i przetacznik górski. Jednak park to głównie lasy sosnowe będące następstwem działalności człowieka, który w przeszłości prowadził intensywną gospodarkę leśną. Sadził szybko rosnącą sosnę na miejscach lasów bukowych i bukowo - dębowych. Runo borów sosnowych na terenie DPN zdominowane jest przez mchy i borówki. Typowe dla dolin, strumieni i rzek, gdzie jest stały kontakt z wodą płynącą są łęgi olszowo - jesionowe. Na terenach silnie zabagnionych występuje oles. Drzewa rosną tu w kępach między nimi stoi woda. Natomiast na zboczach doliny w miejscach małego dostępu światła dominuje kwaśna buczyna z mchami i wątrobowcami.

Flora DPN jest bogata i urozmaicona, dlatego też muszę wspomnieć występującą chamedafne północną (torfowisko Sicienko), wiciokrzew pomorski a także rośliny objęte ochroną gatunkową, takie jak lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, storczyki czy gnieźnik leśny. Bardzo interesujące są owadożerne rosiczki rosnące na torfowiskach. Roślinność DPN jest zróżnicowana odpowiednio do warunków siedliskowych, w których wykształciły się określone ekosystemy lądowe, błotne lub wodne.

Rośliny tworzą środowisko życia dla świata zwierząt i mikroorganizmów. Uczestniczą w zamkniętym obiegu materii a ich rola jako organizmów samożywnych jest pierwszoplanowa.

Fauna Drawieńskiego Parku Narodowego odznacza się bogactwem i różnorodnością. Spośród dużych ssaków reprezentowanych przez 33 gatunki, najliczniejsza jest tzw. zwierzyna płowa: jelenie i sarny. W lasach bukowych żyją dziki, regularnie spotyka się je w rezerwacie Radęcin. Stosunkowo pospolite są lisy, borsuki, tchórze, kuny i zające. Szczególnie zainteresowanie budzą ssaki związane z wodą, tj. wydra i bóbroku Wydra jest symbolem DPN. Występuje stosunkowo licznie nad rzekami. Bobry stały się na powrót pospolite w Puszczy Drawieńskiej od 1978 roku, gdzie zostały wysiedlone do Mierzęckiej Strugi i do dolnej Drawy. Śladami żerowania bobrów są ścięte drzewa lub ogryzione z kory buki. W kilku miejscach bobry zbudowały żeremia i tamy.

Świat ptaków tego obszaru może być uznawany za typowy dla krajobrazu leśno - jeziornego. Najbardziej imponujące to bieliki, występujące nad Jeziorem Ostrowieckim, rybołowy w środkowej Puszczy Drawieńskiej. Z innych gatunków należy wymieniać: kanie, myszołowy, jastrzębie, sowy puchacze, puszczyki, uszatki włochatki. Nad wodami można zobaczyć czaplę, a na wyspie Lech Jeziora Ostrowieckiego występują kormorany. Z ptaków pływających często można spotkać: kaczkę krzyżówkę, gągole, tracz nurogęś, łabędzia niemego. W okolicy Drawna występują żurawie. Ornitolodzy zwrócili również uwagę na wyjątkowo liczną populację muchołówki małej i gołębia siniaka w buczynach po zachodniej stronie Drawy.

Płazy i gady występujące na terenie DPN to: zielone żaby, żaby moczarowe, traszki, jaszczurki, zwinki, żyworódki i padalce oraz zaskrońce, żmije i żółwie błotne.

Bardzo bogaty jest świat bezkręgowców wodnych i lądowych, z których na uwagę zasługują: motyle, chrząszcze, ważki.

Świat ryb w rzekach i jeziorach tego terenu jest bardzo bogaty. Legendarnym gatunkiem związanym z Drawą i Płociczną jest łosoś, który do lat 80-tych odbywał tu tarło. Tarlisko łososia w Drawie były chronione, mimo wielu zabiegów ichtiologów i rybaków tarliska zanikły. W 1995 roku ponownie wsiedlono do Drawy narybek łososia. Obserwacje wędkarzy potwierdziły obecność tej ryby w Drawie. W wodach DPN występują: troć wędrowna, sieje, sielawy, szczupaki, sumy, węgorze, cierniki, okonie, leszcze, ukleje, łososie, strzebla potokowa, pstrąg potokowy, lipień. Według dotychczasowych badań fauna ryb Parku liczy 30 gatunków. W samej Drawie jest tylko 27 gatunków.

Nie sposób wymienić wszystkie osobliwości przyrodnicze doliny Drawy w DPN. Żyją równie interesujący przedstawiciele innych nie rzucających się w oczy grup systematycznych.

Walory krajobrazowe i hydrologiczne Drawy
Dolina Drawy obfituje w wiele wspaniałych widoków, które mogą z pewnością przyczynić się do rozwijania wrażliwości na piękno, wyobraźni przestrzennej i zmysłu estetycznego. Skłania to do zainteresowania turystyką, do pogłębienia w zwiedzających świadomości, że obszar ten i jemu podobne warto chronić.

Drawa jest prawym dopływem Noteci płynącym przez Pojezierze Drawskie do Kotliny Gorzowskiej. Jej długość wynosi 186 km, a powierzchnia dorzecza 3296 km². W górnym biegu Drawa przepływa przez jeziora (m.in. Prosino, Żerdno, Drawsko, Krosino, Lubie). Środkowy bieg, poniżej jez. Lubie wiedzie przez teren poligonu wojskowego. Następnie rzeka staje się spokojniejsza i przepływa przez jeziora (Wielkie Dębno, Małe Dębno, Wiry i Zły Łęg). Jeziora Grażyna i Dubie (Adamowo) koło Drawna są ostatnimi, przez które rzeka przepływa. Spadek rośnie, a rzeka przejmuje dopływy Korytnicy i Płocicznej a następnie Mierzęcką Strugę. Drawa uchodzi do Noteci koło Krzyża.

Rzeka płynie wąskim korytem, obfitującym w liczne ostre zakręty, w głębokim jarze o stromych zboczach. W tych miejscach przypomina burzliwą rzekę górską. Często wije się między wzniesieniami morenowymi pochodzenia polodowcowego tworząc meandry i zakola. W większej części swego biegu przepływa przez lasy zróżnicowane gatunkowo, z okazami starych buków, grabów, dębów i jesionów. Urok Drawy i jej malowniczość polega na geomorfologicznej zmienności krajobrazu doliny rzecznej i zróżnicowaniu cech koryta. Drawa jest na przemian wąska lub szeroka, płytka lub głęboka, bystra i leniwa. Jej dno jest muliste, piaszczyste lub kamieniste. Na niektórych odcinkach w dolinie rzeki leżą wielkie głazy narzutowe. Rzeka tworzy rozlewiska z zaroślami sitowia i trzciny, wśród których są liczne gniazda łabędzi, dzikich kaczek i innych już wcześniej wymienianych ptaków wodnych.

Drawa należy do najczystszych rzek w Polsce, a jej wody przeważnie odpowiadają II klasie czystości. O zakwalifikowaniu rzeki do II klasy decyduje lekko alkaiczny odczyn wody (pH ok. 8,0), jest to jednak zjawisko naturalne. Normy I klasy czystości przekracza stężenie fosforanów i okresowa zawartość bakterii (miano coli). W 1999 roku zostały wykonane badania jakości wód Drawy w 2 przekrojach pomiarowo - kontrolnych zlokalizowanych w Kamiennej i Łokaczu. Poddano ocenie odcinek o długości 41,6 km. Wody Drawy odpowiadały w tych miejscach III klasie w Kamiennej i II klasie w Łokaczu. Wskaźnikiem decydującym o zakwalifikowaniu wód do tej klasy było stężenie fosforu ogólnego.

Czystość Drawy określają w widoczny sposób indykatory biologiczne tzn. organizmy roślinne i zwierzęce występujące w niezanieczyszczonych wodach, np.:

• Hildebrandtia - czerwony krasnorost porastający kamieniste dno.
• Włosiecznik rzeczny - masowo występujący w miejscach o szybkim nurcie i piaszczystym dnie.
• skorupiaki - raki i kiełże.
• rzadkie w polskich rzekach ryby - trocie, pstrągi, łososie, lipienie i głowacz białopłetwy.
• ptaki gnieżdżące się przy akwenach wolnych od zanieczyszczeń - gągoły, nurogęsi, bieliki, rybołowy, zimorodki i pliszki górskie.
• ważnym wskaźnikiem czystości wody jest bytowanie bobrów i wyderoku.

Te cechy zaliczają Drawę do najpiękniejszych szlaków turystycznych w Polsce. Spływ kajakowy po rzecze dozwolony jest od lipca do końca lutego (ze względu na ochronę lęgów ptasich wiosną).

Przeszłość historyczna doliny Drawy
Przy Drawie nie znajduje się zbyt wiele zabytków mogących stanowić cel wycieczek dydaktycznych. Jednak dla urozmaicenia i uzupełnienia wiadomości należy wykorzystywać wydarzenia historyczne związane z tym obszarem. Już sama nazwa rzeki jest stara i zagadkowa. Zachowała się od czasów średniowiecza jako (Draga, Drae, Traga, Trawa). Natomiast językoznawcy uważają, że wywodzi się od języka indoeuropejskiego albo od wczesnosłowiańskiego słowa „drzeć” w znaczeniu rzeki o rwącym nurcie. Drawa od XIV wieku używana była jako szlak żeglowny. W historii Drawa często stanowiła linię obronną pogranicza. Wzdłuż Drawy wiódł szlak transportowy z Kołobrzegu, którym sprowadzano w głąb kraju sól i solone ryby. Zapiski mówią o przewożeniu rzeką miodu z Drawska do Frankfurtu. Najdłużej przetrwał tradycyjny system spławu drewna wodą z Puszczy Drawskiej. Pozostałością po tym są „bindugi”, które obecnie wykorzystuje się jako pola biwakowe. Pod koniec XIX wieku wybudowano karbidownię w Kamiennej, która została przerobiona na elektrownię wodną funkcjonującą do dzisiaj.

Opisywany teren ma burzliwą i złożoną historię pomorsko - brandenbursko - wielkopolskiego pogranicza. Ziemie pierwotnie zamieszkałe prze Pomorzan zostały wcielone do państwa polskiego przez Bolesława Krzywoustego. Od XIII wieku weszły pod panowanie margrabiów brandenburskich tworząc tzw. Nową Marchię. Wtedy też na arenie politycznej rejonów Drawna pojawił się ród Wedlów. Tereny wchodzące w skład Nowej Marchii przeżyły w XV wieku epizod panowania krzyżackiego. Zakon bowiem nabył Nową Marchię jako zastaw pożyczki, co dało początek niepokojów na pograniczu. Krzyżacy po wojnie trzynastoletniej sprzedali Nową Marchię elektorowi brandenburskiemu. W XVI wieku następuje rozwój gospodarczy i proces lokowania wielu osad w Puszczy Drawskiej. Lecz następny XVII wieku przynosi wielkie zniszczenia na tym obszarze w wyniku wojen szwedzkich. Na tych ziemiach przebywa Karol X Gustaw i hetman Stefan Czarniecki. Są to postacie historyczne znane z walk prowadzonych ze Szwecją, jednak nieczęsto kojarzone z obszarami pogranicza i Puszczy Drawskiej. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku doprowadza do tego, że tereny nad Drawą dostają się pod administracje pruską, która tworzy z nich prowincję Prusy Zachodnie. Przed II wojną światową Niemcy zbudowali równolegle do granicy z Polską system obronny zwany Wałem Pomorskim (ciągnął się od Szczecinka przez Wałcz po Gorzów Wlkp.). Podstawowe umocnienia miały postać linii schronów bojowych, zapór przeciwpancernych i przeciw piechotowych doskonale wkomponowanych w naturalne ukształtowanie Puszczy Drawskiej. 28 stycznia 1945 roku Wał Pomorski został przełamany po zdobyciu mostu na Drawie. Większość bunkrów została wysadzona w powietrze w latach powojennych, ale ich ruiny można oglądać do dnia dzisiejszego. W wyniku politycznych zmian po II wojnie światowej cały teren Pomorza wszedł w skład państwa polskiego.

Mówiąc o historii Puszczy Drawskiej i doliny Drawy koniecznie trzeba wspomnieć o postaci ówczesnego kardynała Karola Wojtyły. Przemierzał On kilkakrotnie szlak kajakowy po rzece Drawie. Od tego czasu szlak ten stanowi trasę spływów kajakowych o nazwie „Śladami Papieża”.

Bibliografia

1. Agapow L. (praca zbiorowa): Przyroda województwa gorzowskiego Drawieński Park Narodowy. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gorzowie Wielkopolskim, Gorzów Wlkp. 1998.
2. Agapow L. i Jasnowski M. (redaktorzy naukowi): Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Towarzystwo Naukowe, Gorzów Wlkp. 1986.
3. Król S. (praca zbiorowa): Przyroda Województwa Gorzowskiego. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gorzowie Wielkopolskim, Gorzów Wlkp. 1994.
4. Kucharski B., Pawlaczyk P., Drawieński Park Narodowy i okolice. Przewodnik turystyczny. Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa 1997.
5. Lasek S. (praca zbiorowa): Ziemia Choszczeńska - przeszłość i teraźniejszość. Szczecin 1976.
6. Lityński M.: Szlaki wodne Drawy. Przewodnik kajakowy. Wyd. PTTK i PZK, Warszawa 2000.
7. Pawlaczyk P., Łukaszewski D.: Drawą przez Drawieński Park Narodowy. Przyrodniczy przewodnik kajakowy. Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa 1997.
8. Rymar E.: Opactwo cysterskie w Bierzwniku - Rozwój, uposażenie i osadnictwo. Przegląd Zachodniopomorski, 1971.
9. Słownik geograficzno - krajoznawczy. Wydanie III. PWN, Warszawa 1998.
10. Staszczyk B.: Ścieżka dydaktyczna w Barnimiu. Dyrekcja DPN, Drawno 1993.
11. Wojewódzkie raporty o stanie środowiska. Województwo Lubuskie w 1999 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Zielona Góra - Gorzów Wlkp. 2000.