Trudności wychowawcze w wieku szkolnym

1. Analiza zjawiska trudności wychowawczych w świetle literatury przedmiotu

Pojęcie "trudności wychowawcze", choć często używane, nie zostało dotychczas jednoznacznie określone w literaturze pedagogicznej. Niektórzy autorzy szukają desygnatów pojęcia trudności wychowawczych bardziej w sferze objawów, drudzy bardziej w sferze przyczyn. Andrzej Lewicki trudnościami wychowawczymi nazywa "takie zachowanie dzieci, które jest niezgodne z przyjętymi normami życia społecznego, równocześnie uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym". Autor mówiąc o trudnościach wychowawczych ma na myśli tkwiące w samej pracy wychowawczej, a nie w dziecku. Według niego z trudnością wychowawczą ma nauczyciel do czynienia, kiedy formy niewłaściwego zachowania występują w silnym natężeniu, a więc kiedy są jaskrawo aspołeczne, uporczywe i nie poddające się zwykłym zabiegom wychowawczym.

Inaczej rozpatruje zjawisko trudności wychowawczych Ludwik Bandura; podaje on, że jest to "takie uporczywe zachowanie, które jest wynikiem konfliktu dziecka z otoczeniem społecznym". Autor zwraca uwagę na nabyty, a nie wrodzony charakter trudności. Wynikają z tego pewne konsekwencje wychowawcze; skoro trudność jest nabyta, można zapobiec jej powstawaniu, można też ją usunąć, podejmując właściwe zabiegi wychowawcze.

Halina Spionek i Zofia Skórzyńska rozpatrują zjawisko trudności wychowawczych z punktu widzenia procesu wychowawczego. Według Spionek trudność wychowawcza jest to taka forma zachowania, która pozostaje w sprzeczności z ideałem wychowawczym.

Zofia Skórzyńska uznaje, że trudności wychowawcze stanowią po prostu obiektywną przeszkodę na drodze do realizacji określonego celu wychowawczego i występują zawsze wówczas, gdy zachodzi sprzeczność między dążeniami wychowawców, a dążeniami wychowanka.

Zagadnieniem niezmiernie trudnym jest rozpoznanie i ustalenie czynników sprzyjających powstawaniu trudności wychowawczych jako odchyleń od normy w zachowaniu się dziecka. Ponieważ objawy trudności wychowawczych zmieniają się wraz z wiekiem i są odmienne dla każdego dziecka, a o zachowaniu jego decyduje cały splot przyczyn, musi więc istnieć ścisła współpraca między lekarzami a psychologami i pedagogami w celu właściwego rozpoznania trudności wychowawczych.

Przyczyn trudności wychowawczych należy szukać nie tylko w środowisku domowym i szkolnym, ale również w czynnikach wrodzonych, które w zetknięciu z niekorzystnymi dla wychowania warunkami zewnętrznymi rozwijają się i doprowadzają do trudności wychowawczych.

Otton Lipkowski widzi przyczynę zaburzeń w błędach pracy szkoły, w jej nadmiernym dydaktyzmie, staraniach o jak najlepsze przekazywanie uczniowi zasobu wiadomości i traktowanie tego zadania za pierwszoplanowe, kosztem zaniedbywania realizacji zadań wychowawczych.

Jan Konopnicki z kolei podkreśla błędy tkwiące w postępowaniu nauczyciela, jego metodach pracy, programach i materiałach nauczania oraz pozycji dziecka w zespole uczniowskim.

Halina Spionek dodaje do tych błędów jeszcze nieprawidłowe warunki życia szkolnego, odbiegający od możliwości dziecka system wymagań i niekorzystne cechy nauczyciela wychowawcy.

Postawa i metody nauczyciela wpływają w decydujący sposób na pozycję ucznia w klasie. Nauczyciel niechętny, lekceważący lub nadmiernie surowy, podkreślający niższość ucznia w stosunku do klasy oraz jego brak zdolności, często nadużywający ostrych słów jest powodem powstawania u ucznia zagrożenia oraz lęku. W tej sytuacji albo utrwala się u dziecka niska ocena własnej wartości, albo też zostają uruchomione mechanizmy obronne, zabezpieczające wprawdzie dobrą własną samoocenę, prowadzące jednak w rezultacie do trudności wychowawczych.

Kolejnym czynnikiem sprzyjającym powstawaniu trudności wychowawczych jest szkoła. Szkoła ma na celu kształtowanie prawidłowego rozwoju dziecka oraz przygotowanie go do pełnienia ról zawodowych i społecznych.

Dziecko napotyka często, na tej pierwszej, nowej drodze, jaką jest szkoła wiele porażek, niepowodzeń i trudności. Jeśli trudności te nie zostaną przezwyciężone w pierwszych latach pobytu w szkole, to w dalszych klasach pogłębiające i utrwalające wypaczają rozwój dziecka.

Dzieci mające nawet niewielkie trudności natury emocjonalnej w większym stopniu prezentują słaby poziom przystosowania. Relacje ze środowiskiem rówieśniczym mogą powodować u uczniów klas młodszych wiele negatywnych emocji i zachwianie się ich równowagi uczuciowej. Często występującymi objawami są nerwowość, zahamowania, lęki, łatwe uleganie nastrojom. Spionek uważa, że uczniowie mający problemy i kłopoty z nauką sprawiają wiele trudności i kłopotów wychowawczych. Często przyczyną tego jest nieliczenie się szkoły z możliwościami indywidualnymi ucznia (indywidualizacja pracy z dzieckiem).

Często nauczyciele nie zwracają uwagi rodzicom na sposoby pomocy dzieciom u których występują niedociągnięcia, a jedynie informują ich, często zdawkowo, o słabych postępach w nauce, o problemach wychowawczych.

Nawarstwiające się trudności w nauce, czy też natury wychowawczej powodują zakłócenia w sferze emocjonalnej, co w konsekwencji prowadzi do trudności wychowawczych.

Przezwyciężanie trudności wychowawczych wymaga zabiegów profilaktycznych. Każde pożądane oddziaływanie pedagogiczne jest jednocześnie działaniem profilaktycznym. Wczesne rozpoznanie dzieci, które wykazują trudności wychowawcze daje szanse na szybkie ich przezwyciężenie. Najważniejsze zatem jest, aby w porę zapobiec trudnościom i niepowodzeniom. Łatwe bowiem jest skorygowanie niepoprawnych zachowań w początkowej fazie ich występowania. Często organizacja szkoły nie uwzględnia zainteresowań i potrzeb dziecka. Skuteczną metodą oddziaływań wychowawczych jest prawidłowa organizacja czasu wolnego dzieci, najlepiej jeżeli jest to forma zgodna z zainteresowaniami ucznia.

Jeżeli przyczyny trudności tkwią w środowisku, należy dążyć do wewnętrznych zmian w środowisku. Ścisła współpraca szkoły i domu może doprowadzić do korzystnych zmian w środowisku domowym ucznia. Indywidualne rozmowy z rodzicami z reguły dają pozytywne rezultaty w pokonywaniu trudności wychowawczych.

2. Przejawy i rodzaje trudności wychowawczych

Dość trudno jest sklasyfikować rodzaje trudności wychowawczych, dlatego, że objawy trudności dzieci nie są stałe, lecz ulegają zmianie wraz z wiekiem, a ponadto są zależne od środowiska, w którym dziecko przebywa.

Do najczęściej występujących trudności wychowawczych dzieci szkolnych zalicza się:

• brak zainteresowania nauką;
• agresja fizyczna (bójki) i słowna;
• lekceważenie i niewykonywanie poleceń nauczyciela;
• nadmierna ruchliwość;
• złośliwość, hałaśliwość;
• wagary;
• kradzieże;
• kłamstwa;
• niszczenie mienia;
• płaczliwość;
• palenie papierosów;
• konfiskaty.

L. Bandura sprowadza klasyfikacje trudności wychowawczych do dwóch członów podziału:

• trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów pobudzania (dzieci agresywne, nadpobudliwe, nieopanowane), np. naruszanie dyscypliny szkolnej (aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak czystości i porządku, lekceważący stosunek do szkoły i nauczyciela, brak opanowania na lekcjach, bójki palenie papierosów), ucieczki, kradzieże, kłamstwa, trudności natury seksualnej;
• trudności wychowawcze spowodowane przez dzieci o przewadze procesów hamowania (dzieci nieśmiałe, apatyczne, nieufne, bez wiary we własne siły), np. trudności z nawiązaniem kontaktu i współpracy, unikanie towarzystwa, brak aktywności, brak samodzielności.

Często są to dzieci słabe fizycznie, np. niskiego wzrostu, niezręczne. Pogłębiająca się postawa nieśmiałości, apatii, braku wiary w samego siebie, przy braku podjęcia odpowiednich działań ze strony wychowawcy, prowadzi do dalszych kłamstw, do ucieczek ze szkoły itd.

Ogromny wpływ na kształtowanie się pozytywnych postaw wychowawczych ma atmosfera rodzinnego domu. Zła atmosfera życia rodzinnego nasila negatywne postawy dziecka wobec rodziców. Niewłaściwe metody wychowawcze stosowane przez rodziców to nadmierna swoboda, bądź nadmierny rygor i karanie. U dzieci karanych zbyt często i surowo rodzi się postawa agresywna w stosunku do otoczenia.

Równie szkodliwy wpływ na rozwój dziecka i jego zachowanie ma niedostatek uczuciowy, jak i nadmiar uczuć. Nadmierna opiekuńczość i pobłażliwość powoduje u dziecka opóżnienie dojrzałości społecznej, zależność od rodziców, egoistyczne nastawienie do ludzi.

Jeżeli rodzice pozostawiają dziecku nadmiar swobody ulega ono często wpływom zdemoralizowanych grup dziecięcych.

Wielu autorów podkreśla, że u dzieci zbyt surowo traktowanych występują zaburzenia w sferze emocjonalnej, przejawiające się w reakcjach lękowych, przygnębieniu i nadpobudliwości.

Z. Skorny przez zachowanie agresywne rozumie zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom, przynoszące szkodę przedmiotowi agresji, przybierające formę ataku, czyli napaści fizycznej lub słownej.

Agresja fizyczna to najczęściej zachowania typu: uderzanie, potrącanie, szarpanie, kopanie, reakcje mimiczne (przedrzeźnianie, wykrzywianie się...).

Agresja słowna to zachowania typu: grożenie, straszenie.

3. Stosowanie terapii w wychowaniu

We współczesnej pedagogice terapia odgrywa zaczęła zajmować dominujące miejsce. Jest swoistą metodą pracy, mającą na celu uzyskanie pozytywnych zmian w zachowaniu i postępach dziecka.

Czasami proces wychowania przebiega w sposób trudny, a cele nie są osiągane. Jest to znak, że w rozwoju dziecka zachodzą jakieś nieprawidłowości, które mają wpływ na zachowanie, postępy nauczania, a nawet przyszłe życie dziecka.

Proces wychowania tego dziecka powinien być wówczas wzbogacony terapią pedagogiczną, która będzie eliminować te nieprawidłowości. Dlatego terapia ma ogromny związek z wychowaniem.

Przykładem terapii pedagogicznej jest stosowanie:

• w zaburzeniach koordynacji - tańca, rytmiki;
• w stanach lękowych - gier ruchowych, wycieczek, zajęć sportowych;
• w stanach napięć i przygnębieniach - tańców i zabaw prowokujących do śmiechu;
• przy zaburzeniach charakterologicznych z tendencjami aspołecznymi - prac fizycznych, społecznie użytecznych;
• przy nadpobudliwości psychoruchowej - rozwiązywania łamigłówek, zajęć ręcznych, spokojnej muzyki, rytmiki itp.

Szczególnie duże znaczenie terapia odgrywa w niepowodzeniach dzieci szkolnych. Potrzeba stosowania elementów pracy terapeutycznej sprowadza się również do osobowości dziecka. Żle ukształtowana osobowość może doprowadzić do nieodwracalnych skutków. Należy zatem jak najwcześniej zmienić kierunek niewłaściwego rozwoju osobowości. Jest to proces trudny, uzależniony w dużej mierze od otoczenia, w którym żyje wychowanek.

Zaburzenia osobowości przejawiają się często u dzieci z niepowodzeniami szkolnymi. Mają one często związek z problemami wychowawczymi. U dzieci tych poddaje się terapii zaburzenia osobowości, jak: lęk przed niepowodzeniem, lęk szkolny, brak samooceny i samoakceptacji, brak reakcji na wzmocnienia, agresja.

Postępowanie terapeutyczne dotyczące sfery osobowości jest pracochłonne i specyficzne, jednakże systematycznie prowadzone daje widoczne efekty wychowawcze i dydaktyczne.

4. Zakończenie

W ocenie opinii publicznej i pedagogów problem dzieci sprawiających trudności wychowawcze podkreślany jest jako problem społeczny i pedagogiczny bardzo ważny, bo oddziałujący w sposób istotny na pracę szkoły. Przyczyna tkwi w tym, że dziecko trudne oddziałuje dezorganizująco na pracę całego zespołu dzieci. Zwraca się ono aktywnie przeciw ustalonym i ogólnie przyjętym zasadom i normom etycznym, zagraża porządkowi i ładowi. Uczeń trudny wpływa negatywnie na kształtowanie atmosfery szkolnej i absorbuje w większej mierze aniżeli inni uczniowie czas i energię nauczyciela.

Prawidłowo funkcjonujący system wychowawczy szkoły i domu rodzinnego dziecka przyczynia się do zapobiegania i przezwyciężania trudności wychowawczych, natomiast wadliwie funkcjonujący może przyczynić się do pogłębiania istniejących trudności wychowawczych, a nawet do powstawania nowych.

Dlatego też istotna jest uważna obserwacja wychowanków i znajomość problemu trudności wychowawczych przez nauczyciela - wychowawcę.

Bibliografia

1. Bandura L.: Trudności wychowawcze. Kwartalnik Pedagogiczny 4/1958.
2. Czechowski J.: Trudności emocjonalne uczniów. Życie Szkoły 7/2001.
3. Gordon T.: Wychowanie bez porażek. PAX 1993.
4. Konopnicki J.: Niedostosowanie społeczne. Warszawa 1971.
5. Kuczyńska - Kiliś E.: Znaczenie wychowania dzieci w młodszym wieku szkolnym. Życie Szkoły 5/ 2001.
6. Lewin A.: Metodyka wychowania w zarysie. Warszawa 1968.
7. Łobocki M.: Trudności wychowawcze w szkole. Warszawa 1989.
8. Lipkowski O.: Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. Warszawa 1971.
9. Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968.
10. Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1975.
11. Skórzyńska Z.: Przyczyny trudności wychowawczych. Warszawa 1970.