Jolanta Szuba, Gimnazjum nr 2 w Lublińcu

Program socjoterapeutyczny dla młodzieży sprawiającej trudności wychowawcze

Wstęp
W mojej pracy z dziećmi wielokrotnie obserwuję zmagania się z trudnościami życiowymi pewnej grupy uczniów. Są to osoby, które doświadczają chaosu w rodzinie, w szkole, często też w grupie rówieśniczej. Wynikiem takiego oddziaływania staje się kłopotliwe zachowanie, słabe wyniki w nauce i odrzucenie. Szkoła jest dla nich miejscem niepowodzeń w zadaniach i kontaktach społecznych, a porównywanie siebie z innymi wypada niekorzystnie. Brak stałości środowiska wychowawczego powoduje dezorientacje w świecie społecznych norm i wartości, nie rozumienie sensu przestrzegania zasad moralnych. Brak orientacji wyraża się niezrozumieniem emocji jakie przeżywają ludzie z ich najbliższego otoczenia w związku z ich zachowaniem, które to często narusza standardy zachowań akceptowanych społecznie.

Z myślą o takiej grupie osób stworzyłam program socjoterapeutyczny. Moim głównym założeniem było poprawić funkcjonowanie grupy uczniów w szkole, na tyle aby mogli dalej kontynuować w niej swoją edukację.

Ogólna charakterystyka programu
Okres dojrzewania jest szczególnie „obarczony” pojawieniem się nowych patologicznych zachowań. Przypada on na czas, kiedy to dziecko rozpoczyna naukę w gimnazjum. Nowe środowisko, inni nauczyciele często też zmiana grupy rówieśniczej może stać się przyczyną powstawania trudności w pełnieniu roli ucznia, w wyniku tych zmian często pogarszają się wyniki w nauce. Nasilają się postawy buntu wobec świata dorosłych, a wszystko to rodzi sytuacje trudne, z którymi zarówno młodzież, jak i dorośli nie potrafią sobie poradzić.

Jak wspomniałam we wstępie, często jestem świadkiem zmagania się z trudnościami zarówno nauczycieli, jak i uczniów. W wielu rozmowach z koleżankami i kolegami padają stwierdzenia „nie umiem sobie poradzić”, „nie wiem, co mam zrobić”, „nie jestem w stanie poprowadzić lekcji w tej klasie”, „chciałabym jej pomóc, ale nie wiem jak”. Bezsilność i niemoc nauczycieli skłoniła mnie do zastanowienia się nad tą sytuacją i jej przyczyną. Zaczęłam zadawać sobie pytanie dlaczego tak się dzieje i co można by zrobić, aby tę sytuację zmienić?

Postanowiłam zaprosić na rozmowę uczniów, których nazwiska najczęściej padały z ust ich wychowawców. W trakcie rozmów poznałam trudności i kłopoty z jakimi przyszło im się zmagać w naszej szkole. Najczęściej młodzież mówiła o niezrozumieniu przez dorosłych, o niesprawiedliwym traktowaniu przez nauczycieli, o tym, że nie mogą przyzwyczaić się do nowych warunków, że źle czują się w swojej klasie. Ważnym dla nich problemem była niemożność „dogadania się” z nauczycielami i rówieśnikami oraz bardzo słabe wyniki w nauce, które pociągały za sobą konflikty w domu rodzinnym. Z ust niektórych osób padały stwierdzenia typu „to nie ma sensu i tak sobie nie poradzę”, nauczyciele mnie nie lubią”, „wolę iść na wagary niż dostać jedynkę”. Kiedy słuchałam ich miałam wrażenie, że są tak samo bezradni jak i ich nauczyciele. Z powodu ciągłych porażek i niepowodzeń zrezygnowali z podejmowania jakichkolwiek działań, które mogłyby zmienić ich sytuację. Najprostszym w ich mniemaniu wyjściem są wagary, kłamstwa, wulgarne i agresywne zachowanie, symulowanie choroby, lekceważenie poleceń nauczycieli.

Przejawianie takich kłopotliwych zachowań powoduje z kolei konflikt w sferze kontaktu z nauczycielem polegający na trudnościach w komunikowaniu się, wyrażaniu swoich oczekiwań i potrzeb, a brak wiary we własne siły skłania ucznia do przyjmowania postawy wycofującej bądź agresywnej.

Postanowiłam pomóc tym uczniom i wychodząc naprzeciw ich problemom napisałam program, który w głównej mierze odpowiadał na potrzeby jego uczestników. W dostosowaniu zajęć do grupy pomogła mi też ankieta, którą wypełnili nauczyciele – wychowawcy. Z niej dowiedziałam się więcej o każdej osobie biorącej udział w moim programie. Przykładowo podam kilka opisów wybranych uczestników, Są zwięzłe i nie zawierają wyczerpujących informacji, niemniej pomogły mi w ustaleniu zaburzeń zachowania i w niektórych przypadkach poznanie ich przyczyn.

Aleksandra – lat 15. Uczennica wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej (ojciec nadużywa alkoholu, żyje z innymi kobietami). Od pierwszych dni w szkole Ola nie przychodzi punktualnie na zajęcia, często opuszcza pojedyncze godziny zdarza się, że nie przychodzi do szkoły przez kilka dni. W związku z niską frekwencja pojawiły się duże braki w nauce i niemożność nadrobienia zaległości. W opinii wychowawcy uczennica nie ma przyjaciół w klasie, często widywana jest w towarzystwie Katarzyny, uczennicy klasy równoległej. Ola należy do osób nieśmiałych, małomównych, unikających kontaktu z dorosłymi.

Marzena – lat 14. Wychowuje się w rodzinie wielodzietnej, z problemem alkoholowym (oboje rodzice nadużywają alkoholu). Marzena należy do osób nieufnych, wycofanych, nie nawiązuje praktycznie żadnych kontaktów. Na zajęcia lekcyjnych nie podejmuje żadnej aktywności. Nie ma koleżanek w klasie, wyraźnie izoluje się. Ma kłopoty z nauką, jednak żadnej pomocy nie chce przyjąć.

Iwona - lat 14. Wychowuje się w rodzinie dysfunkcyjnej (alkoholizm matki). Uczennica rzadko uważa na lekcji, często przychodzi do szkoły nie przygotowana, przeszkadza w prowadzeniu zajęć, przejawia buntownicze nastawienie wobec innych osób, agresywnie zachowuje się w stosunku do rówieśników, często popada w konflikty z nauczycielami, używa wulgarnych słów, kłamie i wagaruje. W klasie nie jest lubiana, nie ma tez przyjaciół. Wychowawca podejrzewa, że dziewczyna eksperymentuje z substancjami psychoaktywnymi.

Katarzyna – lat 14. Rodzina niepełna, ojciec odszedł od matki, założył własną rodzinę. Zabrał ze sobą dwie najstarsze córki, Kasię pozostawił przy matce. Uczennica ma duże kłopoty z nauką, olbrzymie braki w wiadomościach spowodowane są notorycznymi wagarami. Kasia pojawia się w szkole sporadycznie, nie nosi książek i zeszytów. Na uwagi nauczycieli reaguje milczeniem bądź wyjściem z klasy. Nie przyjaźni się z żadną z osób w klasie. Widywana jest w towarzystwie Oli i innych uczniów spoza szkoły.

Należy podkreślić, że diagnoza zaburzeń zachowania nie skończyła się z chwilą zapoznania się z danymi w kwestionariuszu, ale trwała właściwie przez cały czas uczestnictwa tych osób w grupie, poparta była opinią pedagoga szkolnego i moimi obserwacjami.

W ten sposób do udziału w zajęciach zaprosiłam dwanaście uczennic klas pierwszych, z których jedna odmówiła nie podając powodu.

Kolejnym krokiem była ponowna rozmowa z każdą z uczestniczek, w trakcie której przybliżyłam treść programu oraz korzyści, jakie mogą wynieść uczestnicząc w nim. Jednocześnie przygotowałam zawiadomienie dla rodziców z prośbą o wyrażenie zgody na udział córki w zajęciach.

Cele programu
W odpowiedzi na potrzeby moich uczestniczek założyłam następujące cele:

Rozwojowe
- zaspokojenie potrzeby przynależności do grupy rówieśniczej i jej aprobaty,
- zaspokojenie potrzeby nawiązania bliskiego kontaktu z osobą dorosłą,
- zaspokojenie potrzeb wyrażania siebie, intymności,
- zaspokojenie potrzeby aktywności społecznej,
- budowanie poczucia wspólnoty grupowej.
Edukacyjne
- zdobycie umiejętności porozumiewania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów z dorosłymi i rówieśnikami,
- uczenie różnych sposobów odreagowywania negatywnych emocji,
- doskonalenie umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji,
- dostarczenie wiedzy nt. skutecznej i nieskutecznej komunikacji,
- zdobycie umiejętności wyrażania uczuć negatywnych.
Terapeutyczne
- budowanie pozytywnego obrazu siebie i zwiększenie poczucia własnej wartości,
- stworzenie okazji do odreagowania napięć emocjonalnych,
- zaspokojenie potrzeby bycia ważnym.

Metody
Zajęcia prowadziłam metodą aktywną, polegającą na uczeniu się przez własne doświadczanie i wyciąganie z przeżywanych sytuacji autonomicznych, subiektywnych wniosków.

Podstawowe techniki, jakie zastosowałam w zajęciach to: praca w kręgu i „rundki” jako sposób dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami, „burza mózgów” pozwalająca zaktywizować grupę i wyzwolić jej potencjał twórczy, psychodrama umożliwiająca odgrywanie scenek, których tematem były rzeczywiste problemy nurtujące członków grupy, zabawa, która pozwoliła uwolnić się od codziennych problemów życiowych, surowych wymogów stawianych przez otoczenie i gry psychologiczne, służące realizacji określonych celów rozwojowych, edukacyjnych i korekcyjnych.

Mając na uwadze efektywność programu, widziałam potrzebę prowadzenia tych zajęć przez dwie osoby, które funkcjonowałyby w grupie na zasadzie uczestnictwa. O pomoc poprosiłam pedagoga szkolnego, z którym współpracuję od kilku lat. Obie już wcześniej organizowałyśmy podobną formę zajęć dla uczniów szkół podstawowych.

Spotkania odbywały się jeden raz w tygodniu, po 90 minut, w dniu wspólnie ustalonym przez grupę. Jako miejsce spotkań wybrałyśmy jedną z sal w Gimnazjum, wyposażoną w materace, krzesła i inne przedmioty potrzebne do prowadzenia zajęć.

Tematyka zajęć
Tematyka zajęć obejmowała:

Zajęcia integrujące grupę (5 spotkań).
1. Poznanie się wzajemne, wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i otwartości.
2. Praca nad budowaniem poczucia własnej wartości, adekwatna ocena swojej siły i słabości.
3. Wzmacnianie samodzielności i indywidualności.
Emocje i uczucia (4 spotkania).
1. Rozpoznawanie i nazywanie przeżywanych uczuć.
2. Konstruktywne wyrażanie i odreagowanie emocji.
3. Umiejętność relaksacji.
Konflikty i umiejętność radzenia sobie z nimi (5 spotkań).
1. Zdobycie umiejętności negocjowania i konstruktywnego porozumiewania się.
2. Zdobycie wiedzy na temat barier komunikacyjnych.
3. Zdobycie umiejętności rozwiązywania konfliktów.
Zamknięcie pracy z grupą (2 spotkania).
1. Spotkanie podsumowujące pracę grupy.
2. Zakończenie zajęć.

Realizacja programu
Na pierwszym spotkaniu ustaliłyśmy, że ze względu na potrzebę stworzenia atmosfery bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania wśród członków grupy, będzie to grupa zamknięta. Umówiłyśmy się również, że jeśli ktoś będzie chciał zrezygnować z zajęć uczyni to po drugich zajęciach, a jeśli przyjdzie na trzecie spotkanie będzie to znaczyło, że zdecydował się być do końca programu.

Pierwsze pięć spotkań służyły bliższemu poznaniu się, wytworzeniu poczucia zaufania i otwartości, dlatego w tej części przeważały zabawy utrwalające imiona wszystkich uczestników, zabawy dające możliwość poznania naszych upodobań i zainteresowań, odkrycia swoich mocnych stron, zdolności i umiejętności. Uczyłyśmy się dostrzegania własnych zalet i właściwego prezentowania ich innym osobom. Było też dużo zabaw mających na celu pozbycie się napięcia, odreagowanie emocji i poprawienie nastroju w grupie.

Wiele naszych uczestniczek charakteryzowało się niskim poczuciem własnej wartości – to z myślą o nich przygotowałyśmy zajęcia tak, aby mogły odnieść sukces, uwierzyć w siebie i swoje możliwości.

Kolejne spotkania przeznaczyłyśmy na rozpoznawanie i nazywanie emocji oraz konstruktywne porozumiewanie się. Ponieważ jednym z ważniejszych problemów zgłaszanych przez uczennice i wychowawców były konflikty z nauczycielami, uznałyśmy za stosowne zaplanować takie ćwiczenia, w których mogłyby posiąść umiejętność negocjowania, konstruktywnego porozumiewania się z osobami dorosłymi.

Dwa ostatnie spotkania przeznaczyłyśmy na podsumowanie pracy grupy, w tym zdobytych umiejętności oraz na podzielenie się swoimi odczuciami dotyczącymi tej formy zajęć.

Wybrane scenariusze zajęć
SPOTKANIE 1
Cele:

poznanie się wzajemne, „przełamywanie lodów”;
wytworzenie atmosfery bezpieczeństwa, zaufania i wsparcia;
umiejętność otwartego porozumiewania się.

Pomoce:
duży arkusz papieru, kredki, 2 chusteczki.

Przebieg zajęć:

Powitanie grupy, przedstawienie się, podanie celu naszych spotkań.
Zabawa „Na biwak zabiorę”.
Pierwsza osoba przedstawia się: Mam na imię, np. Kasia, na biwak zabiorę kanapkę. Kolejne osoby powtarzają imię Kasi i to co ze sobą zabierze oraz swoje imię i przedmiot zaczynający się pierwszą literą ich imienia.
Zabawa „ Gorące krzesła”.
Jedna osoba stoi w środku, pozostałe siedzą na krzesłach. Osoba stojąca zadaje pytanie np. Kto lubi tańczyć? Osoby, które lubią tańczyć wstają i szybko zamieniają się miejscami, również osoba ze środka zajmuje miejsce. Ten kto zostanie bez krzesła prowadzi dalej zabawę.
Zabawa „ Trzy pytania do...”.
Osoba chętna udziela odpowiedzi na trzy pytania zadane przez uczestników. Pytania mogą dotyczyć różnych dziedzin, a odpowiadający ma prawo odmówić odpowiedzi na zadane pytanie. (Po zakończeniu zabawy można podzielić się swoimi spostrzeżeniami z tej zabawy, dobrze podkreślić jest wspólną rzecz dla całej grupy lub większości członków.)
Zawiązanie kontraktu, ustalanie norm grupowych.
Każdy zastanawia się i pisze na kartce propozycje zasad jakie powinny być przestrzegane w tej grupie, aby wszyscy czuli się tu dobrze i bezpiecznie. Zgłoszone propozycje spisujemy na jedną listę, uzupełniamy nowymi pomysłami, następnie każdy składa swój podpis pod zawartym kontraktem.
Zabawa „ Ogon smoka”.
Grupę dzielimy na dwa zespoły. Każdy zespół to jeden smok, który na końcu ma ogon w postaci chusteczki. Zadaniem smoka jest urwać ogon przeciwnikowi i ochronić swój własny.
Zabawa „Supeł”.
Wszyscy stają ciasno, zamykają oczy i szukają dłoni innej osoby. Kiedy każdy trzyma się za dłonie, otwieramy oczy i próbujemy rozwiązać supeł bez puszczania rąk.
Zakończenie zajęć.
Stojąc w kole, trzymamy się za ręce i jedna osoba przesyła iskierkę, która obiega całe koło i wraca do osoby, która ją posłała.

SPOTKANIE 2
Cele:

rozwój zaufania, otwartości;
wzajemne poznanie się, empatia;
umiejętność prowadzenia dialogu;
przezwyciężanie nieśmiałości, zabawa.

Pomoce:
kartka z „puzzlami” dla każdego uczestnika, długopisy.

Przebieg zajęć:

Powitanie uczestników przez posłanie „iskierki” w innej formie wymyślonej przez prowadzącego, np. „uścisk kciuków”.
Rozpoznanie poziomu energii poprzez dokończenie zdania: W tej chwili mam ochotę na ............... lub termometr samopoczucia.
Zabawa „Studio głupich kroków”.
Wszyscy stoją w kręgu, jeden za drugim. Pierwsza osoba wymyśla najbardziej niedorzeczne kroki, pozostali naśladują ją. Zabawa trwa aż każdy zaprezentuje swój pomysł.
Ćwiczenie „Puzzle”.
Zadanie ma na celu znalezienie osób o podobnych zainteresowaniach, wyglądzie, upodobaniach, itp. Po ukończeniu ćwiczenie należy omówić pod kontem: Czego dowiedziałam się wypełniając puzzle? Czy coś mnie zaskoczyło?
Zabawa „Znaki zodiaku”.
Zabawa polega na pantomimicznym przedstawieniu swojego znaku zodiaku, pozostałe osoby zgadują, co to za znak. Gdyby ktoś miał trudność w pokazaniu grupa pomaga jej podsuwając różne pomysły.
Zabawa „Morderca”.
Z grona osób na ochotnika zgłasza się tzw. stróż prawa, pozostali siedzący w kole - to mieszkańcy. Kiedy mieszkańcy śpią do miasta przybywa morderca (wyznaczony przez prowadzącego poprzez dotknięcie). Po przebudzeniu morderca zaczyna zabijać (mrugając okiem do swoich ofiar), zadaniem stróża jest jak najszybciej wykryć mordercę.
Podsumowanie zajęć poprzez dokończenie zdania: Najbardziej podobało mi się ............... .
Zakończenie spotkania – stojąc w kole trzymamy się za ręce, pochylamy się i wyskakując w górę wykrzykujemy „hura”.

SPOTKANIE 3
Cele:

budowanie poczucia własnej wartości;
adekwatna ocena swoich sił i słabości;
akceptacja własnej osoby;
wzmacnianie samodzielności i indywidualności.

Pomoce:
kartki papieru i długopisy.

Przebieg zajęć:

Rozpoczęcie zajęć poprzez symboliczne narysowanie swojego obecnego samopoczucia. Kartki wrzucamy do pojemnika, każdy wyciąga jedną i próbuje odgadnąć samopoczucie danej osoby. Na koniec pytamy: Czy wszyscy zgadzają się z tymi odkryciami, czy ktoś chciałby coś powiedzieć?
Zabawa „Kółko i krzyżyk”.
Grupę dzielimy na dwie drużyny, jedna to „kółko”, druga „krzyżyk”. Do zabawy potrzebujemy 9 krzeseł ustawione w trzy rzędy. Prowadzący podaje hasło, np. „kółko”, a grupa decyduje, które krzesło zajmie jeden z ich członków. Dobrze jest powtórzyć grę zaczynając od zespołu, który przegrał.
Ćwiczenie „Moje imię”.
Na kartce pionowo piszemy swoje imię, potem do każdej litery imienia dopisujemy swoją cechę (zwracamy uwagę, aby była to pozytywna cecha, czy charakteru, czy wyglądu). Po zakończeniu ćwiczenie należy omówić pod kontem: Czy łatwo ci było wykonać to ćwiczenie, jeśli nie to co sprawiło ci najwięcej trudności?
Zabawa „Sałatka owocowa”.
Uczestników dzielimy na cztery grupy owoców, np. jabłka, banany, śliwki, gruszki. Wszyscy siedzą w kole, prowadzący na krześle w środku i miesza owoce, kiedy krzyknie „sałatka owocowa” wszyscy zamieniają się miejscami razem z osoba ze środka. Dalej zabawę prowadzi ktoś, kto został w środku.
Ćwiczenie „Ogłoszenie”.
Należy napisać krótkie ogłoszenie, w którym przedstawisz się jako przyjaciel. Potem kartki wrzucamy do pudła, każdy losuje dla siebie jedno i głośno czyta je i próbuje odgadnąć, do kogo ono należy.
Ćwiczenie „Dwa koła”.
Tworzymy dwa koła, jedno jest wewnątrz drugiego. Koło zewnętrzne przesuwa się w lewą stronę ma za zadanie powiedzieć każdej osobie ze środka coś miłego. Potem następuje zmiana ról. Po zakończeniu zadajemy pytanie: Czy łatwo ci było mówić miłe rzeczy innej osobie? Co czułeś, kiedy tobie mówiono cos miłego?
Zakończenie zajęć.
Przesłanie „iskierki” w nowej formie wymyślonej przez kolejnego uczestnika grupy.

SPOTKANIE 4
Cele:

rozpoznawanie i nazywanie przeżywanych uczuć;
umiejętność mówienia o przeżywanych emocjach;
umiejętność relaksacji.

Pomoce:
balony, kłębek wełny, wycinki z gazet.

Przebieg zajęć:

Powitanie rundką, polegającą na dokończeniu zdania:
Najmilszą rzeczą, jaka przytrafiła mi się w tym tygodniu było .............. .
Najsmutniejszą rzeczą, jaka przytrafiła mi się w tym tygodniu było .............. .
Ćwiczenie „Rozpoznaj, co ta osoba czuje”.
Wycinki z gazet rozkładamy na środku, każdy wybiera dla siebie jeden obrazek i próbuje określić: Co ta osoba czuje i dlaczego tak mówisz, po czym to poznałeś?
Ćwiczenie „Wymyśl historię”.
. Prosimy uczestników, aby każdy wymyślił historię do swojego obrazka i opowiedział ją.
Zabawa „Balony”.
Każdy otrzymuje balon, który należy nadmuchać i przywiązać sobie do kostki. Prowadzący podaje instrukcję, że zadaniem każdej osoby jest zniszczyć jak najwięcej balonów, starając się oszczędzić swój własny. Po zakończeniu pytamy: Jak się czułeś, kiedy udało ci się zniszczyć czyjś balon? Co czułeś, kiedy zniszczono twój balon?
Zabawa „Fale na oceanie”.
Wszyscy siedzą na krzesłach w kręgu. Dwa krzesła są puste. Jedna osoba jest w środku. Kiedy prowadzący mówi: fale w lewo, wszyscy przesuwają się w lewo, podobnie na słowa fale w prawo. Osoba ze środka próbuje zająć miejsce w kręgu. Kiedy jej się to uda, osoba z jej prawej strony wchodzi do środka, a zabawa toczy się dalej.
Ćwiczenie relaksacyjne „Masaż pleców”.
Wszyscy siedzą w kręgu, jeden za drugim i wykonują masaż barków. Potem odwracają się i to samo wykonują w drugą stronę. W tym ćwiczeniu można wykorzystać odpowiednio dobraną muzykę.
Zakończenie zajęć.
Grupa stoi w kole, każdy po kolei w sposób pantomimiczny pokazuje, w jakim nastroju kończy dzisiejsze zajęcia.
Pożegnanie grupy nową odmianą „Iskierki”.

SPOTKANIE 5
Cele:

konstruktywne wyrażanie i odreagowanie emocji;
umiejętność relaksacji, odprężenia się;
umiejętność radzenia sobie w trudnej sytuacji.

Pomoce:
kartki z niedokończonymi zdaniami, kartka z tabelą.

Przebieg zajęć:

Powitanie i rozpoczęcie zajęć od określenia swojego obecnego samopoczucia.
Uczestnicy otrzymują kartkę z konturem twarzy, ich zadaniem jest dorysować usta i oczy, tak aby twarz wyrażała przeżywane przez nich uczucie. Karteczki przypinamy sobie i chodzimy po sali obserwując, jakie uczucia towarzyszą innym osobom.
Zabawa „Ludzie do ludzi ”.
Dobieramy się w pary. Prowadzący kieruje zabawą i mówi: „nos do nosa”, „czoło do czoła”, itp. Pary wykonują polecenia prowadzącego. Na hasło „ ludzie do ludzi ” pary zmieniają się, a osoba, która zostanie bez pary prowadzi dalej zabawę.
Ćwiczenie „Dokończ zdania”.
Rozdajemy uczestnikom kartki z rozpoczętymi zdaniami, np.
- Czuję złość, gdy .............. .
- Czuję radość, zadowolenie, gdy .............. .
- Czuję smutek, rozpacz, gdy .............. .
- Czuję strach, lęk, gdy .............. .
- Czuję wstyd, gdy .............. .
Następnie obok dokończonych zdań dopisujemy: Co wtedy robię?
Mini wykład na temat wpływu uczuć na to, co robimy, co z kolei ma wpływ na nasze postępowanie wobec innych osób i odwrotnie.
Ćwiczenie „Moje sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami”.
Zadaniem uczestników jest wskazać typowe dla nich sposoby radzenia sobie ze stresem. Potem grupa omawia je pod kątem: czy wszystkie sposoby można zaliczyć do pozytywnych ? Dlaczego?
Zabawa „Snujemy baśń ”.
Wszyscy leżą na materacach, głową do środka koła. Jedna osoba rozpoczyna opowiadać jakąś przygodę, kolejne osoby dopowiadają jej ciąg dalszy. Zabawa toczy się do momentu wyczerpania pomysłu na jej dalszy ciąg.
Ćwiczenie relaksacyjne przy muzyce.
Pożegnanie grupy poprzez przesłanie „Iskierki”.

SPOTKANIE 6
Cele:

zdobywanie umiejętności porozumiewania się;
zdobycie wiedzy na temat skutecznej i nieskutecznej komunikacji;
uświadomienie możliwości zniekształcenia informacji;
uświadomienie znaczenia niewerbalnego porozumiewania się.

Pomoce:
kartka „rysunek”, kartki z wypisanymi nazwami czynności.

Przebieg zajęć:

Powitanie rundką, polegającą na dokończeniu zdania:
Najmilszą rzeczą, jaka przytrafiła mi się w tym tygodniu było .............. .
Najsmutniejszą rzeczą, jaka przytrafiła mi się w tym tygodniu było .............. .
Zabawa „Głuchy telefon”.
Podkreślamy, jak łatwo może dojść do zniekształcenia informacji w trakcie przekazywania jej kolejnej osobie.
Ćwiczenie „Podaj rysunek”.
Jedna osoba otrzymuje rysunek i jej zadaniem jest podać dokładne informacje pozostałym członkom grupy, tak aby mogli jak najdokładniej odwzorować ilustrację. Członkom grupy nie wolno zadawać żadnych pytań. Po zakończeniu prezentujemy wszystkie rysunki, a uczestnicy dzielą się wrażeniami, czy łatwo im było narysować ten obrazek i co im najbardziej przeszkadzało.
Zabawa „Odgadnij czynność”.
Na kartkach przygotowane są nazwy różnych czynności, każdy losuje dla siebie jedną kartkę. Po zapoznaniu się prezentuje jej treść tylko za pomocą gestów i mimiki. Pozostali odgadują o jaką czynność chodzi.
Zabawa „Pozdrawiam cię”.
Uczestnicy chodzą po sali w rytm muzyki, kiedy muzyka ustaje, pozdrawiają najbliżej stojącą osobę, używając jedynie gestów.
Uporządkowanie wiedzy.
W oparciu o wcześniejsze zabawy i ćwiczenia sporządzamy listę czynników zakłócających proces komunikacji (tzw. bariery komunikacyjne).

W komunikacji werbalnej W komunikacji niewerbalnej
Zakończenie zajęć rundką: Dzisiejsze zajęcia kończę w nastroju .............. .
Pożegnanie „Iskierką”.

SPOTKANIE 7
Cele:

zdobycie umiejętności negocjowania;
uświadomienie roli komunikatu „ja”;
ćwiczenie stosowania komunikatu „ja” w odgrywanych scenkach;
umiejętność rozwiązywania konfliktów;
umiejętność udzielania informacji zwrotnych.

Pomoce:
niepotrzebne.

Przebieg zajęć:

Powitanie uczestników w sposób werbalny i niewerbalny, np. podajemy sobie ręce i wyskakując w górę krzyczymy „ła”, chodząc po sali witamy się z każdą napotkaną osobą posyłając jej głęboki ukłon.
Zabawa „Pokaż jak się czujesz?”.
Wszyscy stoją w kole i kolejno każdy pokazuje gestem i mimiką swój nastrój, a pozostali starają się nazwać uczucia, jakie w tej chwili przeżywa dana osoba.
Scenka „Powrót Tomka”.
Tomek bez pozwolenia rodziców poszedł na dyskotekę i wrócił bardzo późno w nocy. W domu czekają na niego rodzice. Ochotnicy odgrywają scenkę, pozostałe osoby obserwują sposób porozumiewania się chłopca z rodzicami. Po zakończeniu następuje dyskusja, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rodzaj komunikacji i ewentualne bariery, które przeszkodziły w konstruktywnym rozwiązaniu tego konfliktu.
Zawieszamy przygotowaną wcześniej listę barier komunikacyjnych i przypominamy, jakie czynniki mogą zakłócać prawidłową komunikację. Zadajemy pytanie: Czy można było tę rozmowę poprowadzić w inny sposób, jeśli tak, to w jaki? (próba odegrania scenki w nowej formie).
Scenka „Agata w szkole”.
Agata opuszcza pojedyncze godziny lekcyjne w szkole. Wychowawca Agaty postanowił porozmawiać z nią. Dziewczyna wchodzi do gabinetu.
Chętni odgrywają scenkę próbując używać komunikatów „ja”.
Zabawa „Rzeźba”.
Jedna osoba wchodzi do środka i przyjmuje określoną pozę, potem kolejno dołączają pozostali. Powstaje rzeźba grupy, której wspólnie nadają nazwę.
Pożegnanie grupy rundką kończącą zdanie:
Dzisiaj dowiedziałam się .............. .
Rozstanie poprzez przesłanie „ Iskierki”.

SPOTKANIE 8
Cele:

zdobycie umiejętności analizy sytuacji konfliktowej;
poznanie schematu rozwiązywania konfliktów oraz ćwiczenie tej umiejętności.

Pomoce:
2 chusteczki.

Przebieg zajęć:

Rundka kończąca zdanie:
W tym tygodniu najbardziej ucieszyło mnie .............. .
Zabawa „Ogon smoka”.
Grupę dzielimy na dwie grupy, czyli na dwa smoki. Każdy smok ma na końcu umieszczony ogon, zrobiony z chusteczki. Zadaniem smoka jest porwać ogon przeciwnikowi.
Scenki.
Uczestnicy dzielą się na cztery grupy, każda ma przygotować określoną scenkę dotyczącą rozwiązania pewnego problemu. Tylko jedna osoba ma dokładny opis tego, jak powinna się zachowywać.
I grupa – Grupa chce wyjechać na wycieczkę, jedna z osób proponuje wyjazd nad morze, druga (znająca swoją rolę), za wszelką cenę upiera się przy wyjeździe w góry (rywalizacja).
II grypa – Dwie koleżanki chcą umówić się, jedna ma pomysł co mogłyby robić, druga również miała jakiś pomysł, ale nie jest to dla niej takie ważne (dostosowanie się).
III grupa – Matka prosi syna o zrobienie zakupów, syn obiecał to zrobić, ale najpierw chciał pójść do kolegi, nie chce jednak pokłócić się z matką (wypracowuje kompromis).
IV grupa – Janek zaprasza Adama, aby razem wybrali się na ryby. Adam pojechałby chętnie, ale musi jeszcze wytrzepać dywan. Janek robi wszystko by Adam pojechał z nim (będzie współpracować).
Budowanie opisu strategii.
Do każdej scenki przygotowana jest plansza, na której wszyscy próbują odpowiedzieć na pytania:
- Jak bardzo osobie zależało na załatwieniu sprawy?
- Na ile interesowało ją to, aby kolega osiągnął swoje zamierzenia?
- Co zyskał?
- Co stracił?
- Wnioski.
Ćwiczenie relaksacyjne przy muzyce.
Zakończenie zajęć rundką:
Dzisiaj ważną kwestią dla mnie było .............. .

SPOTKANIE 9
Cele:

podsumowanie zdobytych informacji i umiejętności;
umiejętność udzielania i odbierania pozytywnych informacji zwrotnych;
umiejętność planowania, wytyczania sobie celów na przyszłość.

Pomoce:
kwestionariusz z niedokończonymi zdaniami, kartki z imionami dziewczyn.

Przebieg zajęć:

Powitanie uczestników i próba odpowiedzi na pytanie: Jakie uczucia towarzyszą mi w tej chwili?
Prowadzący zadaje pytanie: Czy w ciągu tego tygodnia wydarzyło się coś, o czym chcielibyście teraz powiedzieć?
Zapowiedź uczestnikom, że jest to przedostatnie spotkanie tej grupy.
Ćwiczenia zamykające pracę w grupie.
1. Zabawa „Spirala”.
  Wszyscy stoją w kole i poruszają się zgodnie ze wskazówkami zegara, krąg zostaje przerwany i zakręca do środka tzw. spiralę. Po zwinięciu spirali chwilę stoją w miejscu, potem ostatnia osoba odkręca spiralę.
2. Zabawa „Tajemnicza osoba”.
  Na kartkach wypisane są imiona wszystkich uczestników, każdy losuje jedną karteczkę i wybiera sposób w jaki chciałby się z tą osobą pożegnać.
Podsumowanie nabytych umiejętności i zaplanowanie ich wykorzystania.
Można wykorzystać materiały wytworzone w ciągu kolejnych zajęć.
Ćwiczenie „ Niedokończone zdania”.
- Najbardziej podobało mi się ćwiczenie .............. .
- Najmniej podobało mi się ćwiczenie .............. .
- Zamierzam wykorzystać .............. .
- Dowiedziałam się, że .............. .
- Podobało mi się .............. .
- Myślę, że nasza grupa .............. .
Zakończenie zajęć poprzez przesłanie „Iskierki”, w sposób najbardziej podobający się grupie.

SPOTKANIE 10
Cele:

zakończenie zajęć w pozytywnej atmosferze;
udzielanie pozytywnych informacji zwrotnych.

Pomoce:
ankieta dla uczestników, papier ozdobny na pamiątkowe dłonie, upominki dla każdej dziewczyny.

Przebieg zajęć:

Dokończenie zdania: Dzisiaj jestem tu po raz ostatni, w związku z tym .............. .
Przypominamy listę zabaw towarzyszących przez 9 spotkań i na życzenie powtarzamy je.
Zabawa „Pamiątkowa dłoń”.
Każdy obrysowuje swoją dłoń, potem kolejno wszyscy wpisują coś miłego na pożegnanie dla każdego uczestnika.
Zabawa „Cebula”.
Tworzymy dwa koła, jedno wewnątrz drugiego, tak aby za każdą osobą ktoś stał. Osoby w środku stoją w miejscu z zamkniętymi oczami, osoby na zewnątrz przesuwają się w określoną stronę i szepczą osobie będącej przed nią coś miłego, coś co np. sami chcieli by usłyszeć.
Powtórzenie zabawy „Spirala”.
Wręczenie upominków przygotowanych przez prowadzących każdemu uczestnikowi zajęć.
Wypełnienie ankiety oceniającej zajęcia socjoterapeutyczne.
Pożegnanie przez posłanie „ Iskierki”.

Podsumowanie – wnioski końcowe
W zaproponowanym przeze mnie programie uczestniczyło jedenaście dziewcząt. Wszystkie osoby, które zadeklarowały chęć uczestnictwa w zajęciach, wytrwały do końca, systematycznie przychodząc na każde zajęcia.

Z ankiet wypełnionych na zakończenie zajęć wynika, że dziewczyny dostrzegają wiele korzystnych zmian w swoim zachowaniu. Zmiany te polegają na większej wierze we własne możliwości, dostrzegają swoje mocne strony, zaakceptowały siebie.

Poza stworzeniem możliwości do dokonywanie się zmian w zachowaniach dziewczyn, zajęcia stały się okazją do zaspokojenia ich potrzeb związanych z przynależnością do grupy i jej akceptacja, z potrzebą bycia ważnym poprzez możliwość zaistnienia w grupie.

Myślę, że również nasza postawa ukierunkowana na dane ciepła i własnego zainteresowania każdej z dziewcząt stworzyła im okazję do nawiązania bliskich relacji z osobą dorosłą. Świadczy o tym fakt, że dziewczyny do dzisiaj szukają z nami kontaktu, spędzają w naszym towarzystwie każdą z przerw dzieląc się swoimi troskami i radościami. Chętnie korzystają z naszej pomocy w nauce i sukcesywnie zaliczają zaległy materiał.

Sądzę, że warto w tym miejscu napisać nieco więcej na temat zmian, jakie zauważyłyśmy u dziewczyn w trakcie trwania spotkań i po zakończeniu zajęć.

W przypadku Oli uznałyśmy, że należy stworzyć jej jak najwięcej możliwości do przeżycia miłych, ciepłych sytuacji. Szkoła kojarzyła się jej z miejscem nieprzychylnym, a brak przyjaciół sprawił, że czuła się tu odrzucona i wyizolowana. W grupie otrzymała dużo ciepła i zrozumienia, zaprzyjaźniła się bliżej z dwoma dziewczynami, które poza przyjaźnią zadeklarowały chęć pomocy w uzupełnianiu zeszytów. Ola korzysta regularnie z mojej pomocy w nauce i coraz rzadziej opuszcza zajęcia szkolne. Pozytywne doświadczenia grupowe pozwoliły jej uwierzyć w siebie i stać się bardziej otwartą na świat. Wielkim sukcesem jest to, że samo chodzi do nauczycieli i negocjuje terminy zaliczeń zaległych partii materiału.

Marzena, podobnie jak Olka uwierzyła w swoje możliwości. W grupie ujawnił się jej talent do śpiewu. Dalej odczuwa duże napięcie w kontakcie z innymi, ale jest tego świadoma i podejmuje próby przezwyciężania swoich słabych stron. Zaczęła uczestniczyć w zajęciach pozalekcyjnych, dzisiaj śpiewa na uroczystościach szkolnych i tańczy układy z zespołem, który sama założyła.

Iwona, mimo swojej impulsywności otrzymała od uczestników dużo wsparcia. Przebywanie w naszej grupie dało jej możliwość przeżycia bliskości i nawiązania przyjaźni, a tym samum poczucie bezpieczeństwa i bezwzględnej akceptacji. Przez cały cykl zajęć uczyła się pożądanych zachowań od innych członków grupy. Dzisiaj rzadziej popada w konflikty z rówieśnikami, a zajęcia z komunikacji pozwoliły jej nauczyć się dbać o swoje interesy w sposób konstruktywny, nie raniący nikogo i mimo swojej żywiołowości nie przeszkadza tak jak dawniej. Zaprzyjaźniła się z kilkoma osobami w klasie i spędza z nimi sporo czasu po lekcjach.

Wiem, że ze względu na krótki okres oddziaływań nie mogę oczekiwać spektakularnych zmian. Niemniej jestem przekonana, że zaproponowane przez mnie zajęcia zapoczątkowały proces pozytywnych zmian w zachowaniach dziewczyn i aby ten stan utrzymać potrzebna jest dalsza pomoc w postaci spotkań w podobnym klimacie. Potrzebę taką deklarowały same uczestniczki, starannie precyzując swoje oczekiwania. Poza regularnymi zajęciami wskazana jest też pomoc doraźna, np. w momencie pojawienia się jakiejś trudnej sytuacji, mam tu na myśli utworzenie grupy wsparcia. Myślę też, że dobre efekty dałyby warsztaty nt. metod skutecznego uczenia się, czy asertywności. Zauważyłam, że większość naszych uczestniczek nie potrafi zorganizować sobie wolnego czasu, tym samym spędza go w sposób nie praktyczny, nie dający możliwości zrelaksowania się i odreagowania napięć związanych ze szkołą.

Uwagi dziewczyn i nasze spostrzeżenia stały się bodźcem do zaplanowania innych form naszej pracy z młodzieżą i nie tylko. Ciągle myślę o koleżankach, i ich bezsilności w przypadku spotkania się z tzw. „uczniem trudnym”. Myślę, że trafną propozycją byłyby warsztaty rozwijające umiejętności wychowawcze, które pozwoliłyby stawić czoło piętrzącym się problemom i zwiększyć poczucie sprawczości nauczycieli w niesieniu pomocy uczniowi.

Praca z tą grupą dala mi wiele satysfakcji i utwierdziła w przekonaniu, że zajęcia socjoterapeutyczne to trafna oferta dla młodzieży mającej „problemy szkolne, które swoim zachowaniem dostarczają kłopotów dorosłym. ” (K. Sawicka, 1999, s. 1)

Bibliografia

Ballard R.: Jak żyć z ludźmi. Umiejętności interpersonalne. Warszawa 1988.
Bodanko A. (red.): Wspomaganie procesu wychowawczego programami profilaktyczno – edukacyjnymi. Kraków 1999.
Gry i ćwiczenia grupowe – prezentacje MOP PTP. Zeszyty Problemowo – Metodyczne, nr 5, 1987.
Kołodziejczyk A.: Program edukacyjny dla klas I –III. Warszawa 1991.
Kołodziejczyk A., Czemierowska E.: Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo – profilaktycznych dla klas VII i VIII szkół podstawowych. Kraków 1993.
Kopeczek J.: Praca metodami psychoaktywnymi. Tarnobrzeg 1994.
Rylke H.: W zgodzie z sobą i uczniem. Warszawa 1993.
Sawicka K. (red.): Socjoterapia. Warszawa 1999.
Sawicka K.: Sytuacja dzieci ze środowisk biedy. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze, nr 358, 1997.
Sobolewska Z.: Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży. Warszawa 1993.
Strzemieczny J.: Program zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci ze szkół podstawowych. Warszawa 1988 (materiał powielony).
O. Tokarczuk O. (red.): Grupa bawi się i pracuje. Wałbrzych 1984.
Vopel K. W.: Gry i zabawy dla dzieci i młodzieży. Kielce 1999.

Skala ocen zachowania się ucznia gimnazjum (uczestnika zajęć socjoterapeutycznych) w opinii nauczycieli
(dane uzyskane w tym kwestionariuszu posłużą mi do realizowanego przeze mnie programu socjoterapeutycznego, dlatego proszę o rzetelne informacje).

Dziękuję.

Nazwisko i imię nauczyciela ...................................................... .

Nazwisko i imię ucznia ...................................................... .

Czy przychodzi punktualnie na zajęcia szkolne?

nigdy bardzo rzadko rzadko często zawsze
Czy odrabia zadania domowe?

nigdy bardzo rzadko rzadko często zawsze
Czy uważa na lekcji?

nigdy bardzo rzadko rzadko często zawsze
Czy podporządkowuje się poleceniom nauczycieli?

nigdy bardzo rzadko rzadko często zawsze
Czy popada w konflikt z nauczycielem?

nigdy bardzo rzadko rzadko często zawsze
Czy jest lubiany przez klasę?

nie raczej nie raczej tak tak
Czy na terenie klasy przyjaźni się co najmniej z dwoma kolegami bądź koleżankami?

tak nie
Czy przejawia zachowania odbiegające od normy?

tak nie
Z listy zachowań podkreśl właściwe dla danej osoby:
- agresywne zachowania w grupie;
- odizolowanie się od rówieśników;
- bójki z rówieśnikami;
- kłótliwość i niechęć do współpracy;
- wchodzenie w konflikt z prawem;
- destruktywne, nieposłuszne, buntownicze nastawienie wobec innych;
- kradzieże;
- kłamstwa;
- wagarowanie;
- nadużywanie substancji psychoaktywnych;
- wybuchy złości;
- nadaktywność.
Czy domyślasz się, jakie mogą być przyczyny tego typu zachowań?

tak nie

Jeśli tak, to spróbuj je określić.
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
Inne uwagi o uczennicy nie zawarte w kwestionariuszu.
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................

Dziękuję za wypełnienie.

Ankieta do oceny zajęć socjoterapeutycznych przez uczestników

Czy kiedykolwiek brałaś udział w tego rodzaju zajęciach ?

tak nie
Czy wzięłabyś udział w podobnych zajęciach?

tak nie
Oceń, w jakim stopniu były to dla ciebie cenne zajęcia:

mało wartościowe 1 2 3 4 5 bardzo wartościowe
Oceń, w jakim stopniu były dla ciebie pomocne w zakresie:
- wzajemnego poznania się ..................... 1 2 3 4 5
- nawiązania przyjaźni ..................... 1 2 3 4 5
- zdobycia umiejętności:
  - porozumiewania się ..................... 1 2 3 4 5
  - podejmowania decyzji ..................... 1 2 3 4 5
  - rozwiązywania problemów ..................... 1 2 3 4 5
Co Ci się najbardziej podobało w trakcie zajęć?
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
Co Ci się nie podobało w zajęciach ?
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
Jak oceniasz organizację zajęć?

bardzo zła 1 2 3 4 5 bardzo dobra
Inne spostrzeżenia i uwagi.
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................

Dziękuję za wypełnienie.

Publikacja dodana do Archiwum Internetowego Serwisu Oświatowego AWANS.NET 27 stycznia 2005 r.

do góry