Strategiczny plan rozwoju placówki oświatowej

Wprowadzenie
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku sprawę edukacji obywateli traktuje jako jedno z ważniejszych praw socjalnych. Art. 70 ust. 1 gwarantuje prawo do nauki. „Każdy ma prawo do nauki”. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonania obowiązku szkolnego określa ustawa.

Reforma oświaty z 25 lipca 1990 r. zmieniła zasadniczo strukturę polskiego szkolnictwa. W myśl rozporządzenia o systemie oświaty w Polsce funkcjonują sześcioletnie szkoły podstawowe i trzyletnie gimnazja oraz szkoły ponadgimnazjalne. W sześcioletniej szkole podstawowej występują dwa cykle dydaktyczne: nauczanie zintegrowane, które obejmuje klasy 1- 3, nauczanie blokowe dla klas 4 - 6.

Placówka oświatowa powinna zapewnić opiekę dziecku, zagwarantować mu należne prawa, stworzyć warunki właściwego rozwoju psychicznego i fizycznego, służyć pomocą. W art. 72 Konstytucji, ust. 1, czytamy: „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją”.

Zmianie uległo podejście do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Przewodnią zasadą towarzyszącą tym przemianą jest przekonanie, że szkoły ogólnodostępne powinny przyjmować wszystkie dzieci niezależnie od ich warunków fizycznych, intelektualnych, socjalnych, emocjonalnych i innych. Państwo demokratyczne wszystkim dzieciom daje równe szanse startu, które są dostosowane do ich specyficznych potrzeb.

Ustrój szkolny dla niepełnosprawnych osób opiera się na tych samych zasadach, co koncepcja edukacji w szkołach ogólnodostępnych, z uwzględnieniem specjalnych potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży, polegających na zapewnieniu odpowiedniego zaplecza technicznego, przygotowania kadry pedagogicznej oraz w niektórych przypadkach przedłużenia okresu kształcenia w szkołach specjalnych.

Reforma szkolnictwa specjalnego przebiega zgodnie z kalendarzem zmian zaproponowanych w obrębie kształcenia ogólnodostępnego. Wszystkie wspólne elementy nowego systemu są realizowane na podobnych zasadach. Placówki oświatowe zostały podporządkowane jednostkom samorządu terytorialnego, które mają prawo do ich zakładania czy likwidowania. To społeczeństwo lokalne decyduje o typach i ilości szkół, ich wyposażeniu. Natomiast organ sprawujący nadzór pedagogiczny czuwa nad jakością pracy w placówkach oświatowych.

Problem w literaturze
Strategia – to pojęcie stosowane w wielu dyscyplinach naukowych. Jest to pojęcie wieloznaczne w treści i zarządzaniu. Przez strategię rozumie się reguły przyporządkowane określonemu działaniu każdej konkretnej sytuacji, jaka może wystąpić w trakcie procesu decyzyjnego.

Strategia to również informacja wskazująca możliwości wyboru określonych rozwiązań. Na strategię zarządzania składa się wybór celów, określenie kolejnych działań i warunków ich realizacji, uwzględniając potrzebne środki i właściwą koordynację działań.

Planowanie strategii jest synonimem wytycznych głównych kierunków rozwoju oraz środkiem do wprowadzenia koniecznych zmian.

W odniesieniu do kierowania szkołą przez strategię rozumiemy te zasady i reguły, których stosowanie zapewni jej nie tylko prawidłowe bieżące funkcjonowanie, ale także długofalowy rozwój (Witek).

Plan rozwoju jest obecnie niezbędnym narzędziem w kierowaniu placówką oświatową. Nie można, bowiem podejmować decyzji i wizji przyszłości z orientacji tylko na teraźniejszość. „Planowanie rozwoju jest wyjściem ponad bieżące postrzeganie problemów placówki, a więc tym, co robimy, na co dzień, a ponadto projektowaniem działań ukierunkowanych na realizację przedsięwzięć długofalowych o odległym, kilkuletnim horyzoncie czasu. (...) jest więc aktywnym podejściem do przyszłości. (...) jest sposobem zmiany placówki od wewnątrz.” ¹

• kierunek – wizja,
• diagnoza stanu,
• posiadane zasoby,
• układ stosunków zewnętrznych,
• planowanie,
• wdrożenie i realizacja przedsięwzięć,
• nadzór i ocenę realizacji.

Wizja szkoły to wyobrażenie sobie przyszłego stanu organizacji szkoły i procesów w niej zachodzących oraz stanu profesjonalnego i osobowego. Wizja jest podrzędna w stosunku do misji i powinna z niej wynikać oraz służyć realizacji. Misja określa tożsamość i cel istnienia szkoły w danym konkretnym środowisku, a także powołanie niezbędnych do prawidłowego wykonania zawodu nauczycieli, podkreślając konieczność ideowego przesłania, jakie przyświecać ma nauczycielom w ich codziennej pracy.

Do przeprowadzenia analizy i oceny aktualnego stanu placówki i jej osiągnięć oraz uwarunkowań można wykorzystać technikę organizacyjną SWOT, która znakomicie ułatwi przeprowadzenie analizy mocnych i słabych stron placówki, jej szans i ewentualnych zagrożeń. Mocne i słabe strony szkoły odnoszą się do sytuacji wewnętrznej szkoły. Analizując je należy brać pod uwagę zasoby ludzkie, zasoby materialne, czas, informację, a także wyróżniki procesów, które w niej przebiegają.

Układ stosunków zewnętrznych to nic innego jak szanse i zagrożenia dotyczące funkcjonowania placówki w środowisku. Analiza szans i zagrożeń szkoły wymaga rozważenia czynników: politycznych, ekonomicznych i społecznych.

• instytucji edukacyjnych i to nie tylko tych, z którymi placówka może utrzymywać kontakty wzbogacające jej pracę;
• sytuacji demograficznej, czyli stanu liczbowego – aktualnego i przewidywanego – potencjalnych „klientów”;
• lokalnych władz samorządowych i rządowych, czyli polityki oświatowej, jaką kształtują na danym terenie, pomocy udzielanej placówkom w rozwiązywaniu ich problemów, nastawienia do działań innowacyjnych, wspierania finansowego różnych przedsięwzięć;
• rynku pracy, czyli zapotrzebowania na absolwentów określonych kierunków, stopnia dynamizmu lokalnego rynku, liczby małych i średnich przedsiębiorstw, lokalnych inicjatyw gospodarczych, programów wspierających samozatrudnienie czy przekwalifikowanie mieszkańców;
• reformy systemu edukacji stwarzającej nowe wyzwania.” ²

Kluczowym zagadnieniem wszelkich działań reformatorskich jest rozwój, a nie planowanie czy tworzenie programu. Planowanie to porządkowanie, ustalanie priorytetów, wnoszenie harmonii organizacyjnej w miriady aspektów funkcjonowania placówki oświatowej. Planowanie służy rozwojowi rozumianemu jako doskonalenie siebie i innych. Rozwój może być działaniem spontanicznym, samorzutnym, żywiołowym, improwizowanym. Może być też działaniem świadomym, selektywnym, wybiórczym, celowym, dopasowanym do przyszłych lub istniejących potrzeb, to znaczy zaplanowanym, a więc z wyraźnie zaznaczoną hierarchią działań „realistycznym naniesieniem na oś czasu i rozpisaniem na szczegółowe cele i wynikające z nich zadania”. ³

Planowanie rozwoju jest procesem. Natomiast efektem tego procesu jest program rozwoju. Opracowanie planu rozwoju powinno być elementem finalnym procesu planowania. W fazie przygotowawczej (niekiedy długotrwałej) gromadzi się informacje wyjściowe, poddaje analizie, a następnie przetwarza w konkretne zamierzenia.

• ogólnej – zawierającej wizję, misję, cele na 3 – 5 lat;
• szczegółowej – obejmującej plany zadań służące realizacji poszczególnych celów.

• program wychowawczy;
• szkolny zestaw programów nauczania;
• plan badania kompetencji określonych grup uczniów;
• harmonogram wewnętrznego mierzenia jakości pracy szkoły;
• indywidualne plany rozwoju pracowników;
• plan WDN;
• plan nadzoru pedagogicznego;
• plan pracy samorządu szkolnego;
• plan pracy rady szkoły czy rady rodziców;
• plan finansowy;
• plan remontów;
• harmonogram imprez szkolnych;
• harmonogram spotkań zaplanowanego rodzicami;
• kalendarz monitoringu kierowniczego.

Plany zadań dołącza się do programu rozwoju placówki w postaci załączników.

Zaplanowanie rozwoju placówki zaowocuje w postaci: przyspieszonego rozwoju, lepszego wykorzystania posiadanych zasobów, bardziej konsekwenego reagowania na wyzwania płynące z otoczenia, poczucia kierunku działania, nabrania dystansu do spraw bieżących, działania zespołowego, możliwością zespołowego uczenia się, przyjaznego klimatu dla wprowadzania zmian, czy „nakręcania” spirali sukcesu.

Wdrażanie programu rozwoju jest ściśle powiązane z procesem monitoringu i ewaluacji.

Monitoring jest bieżącym gromadzeniem i analizowaniem informacji o przebiegu procesu realizacji programu rozwoju z myślą o podjęciu działań korygujących. W czasie monitoringu można wprowadzić pewne udoskonalenia, zmiany, gdyż proces realizacji programu jeszcze trwa. Natomiast ewaluacja to celowe i zaplanowane pozyskiwanie informacji, które ma miejsce w czasie wdrażania programu rozwoju placówki (ewaluacja okresowa) lub po jego zakończeniu (ewaluacja końcowa) – na temat zmiany społecznej, jakie wywołała realizacja zapisanych w nim celów i zadań. Ewaluacja jest nastawiona na zbadanie, zmierzenie, oszacowanie osiągniętego rozwoju. Wiedza ta jest niezbędna po to, by móc podjąć najlepsze z możliwych decyzji dotyczące przyszłości placówki. Monitoring przebiegu procesu realizacji programu rozwoju można przeprowadzić w formie kontroli w określonych odstępach czasu. Ewaluacja wymaga przeprowadzenia badania, czyli: określenia celów, ustalenia rodzaju i formy badania, zakreślenia badanego obszaru (cele, zadania), wyboru odpowiednich metod i technik, opracowanie narzędzi do badania, wykonania badania, przygotowania raportu, określenia sposobu jego wykorzystania, dokonania uogólnień w trakcie realizacji powyższych czynności między podmiotami zainteresowanymi zarówno wdrożeniem programu oraz rozwojem placówki, jak też jego oceną.

Planowanie rozwoju dla placówek oświatowych staje się po raz pierwszy problemem na bardzo szeroką skalę w odniesieniu do samych placówki jak również rozwoju zawodowego nauczycieli w wymiarze zespołowym (WDN) oraz indywidualnym (awans zawodowy). Jest to proces twórczy, którego naturą jest czasochłonność. Pośpiech utrudnia, a nawet uniemożliwia planowanie rozwoju.

Szkoła w środowisku
(Miejsce na zaprezentowanie placówki w jej obecnym stanie.)

Misja
„Wysokiej jakości opieka dydaktyczna i wychowawcza sprzyja osiąganiu przez dziecko pełnych możliwości rozwojowych, przygotowuje do samodzielności i integracji ze środowiskiem lokalnym.”

Wartości
BEZPIECZEŃSTWO – troska o zdrowie fizyczne i psychiczne, dobre warunki nauki i pracy. Przestrzeganie zasad i norm potwierdzonych zachowaniem wobec siebie i innych. Służy zachowaniu porządku i przebiegu prawidłowych relacji między ludźmi.

SAMODZIELNOŚĆ – dążenie do samorozwoju, stanowi podstawę radzenia sobie w życiu. Przyczynia się do podejmowania działań.

WSPÓŁPRACA – wspólne działanie uczniów, pracowników szkoły oraz rodziców. To warunek osiągania celów, dobrych relacji, wspólnego działania.

Wizja
Placówka oświatowa jest stworzona dla dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.

Zarządzanie placówką oparte jest na delegowaniu zadań i wyzwalaniu inicjatyw zespołów nauczycielskich, którym przewodniczy dobrze przygotowany lider.

Warunki pracy uczniów i nauczycieli są odpowiednie do nowych zadań.

Efekty wychowawcze i dydaktyczne osiągamy dzięki wysoko wyspecjalizowanej, odpowiedniej do poziomu kształcenia, kadrze nauczycielskiej. Wzrasta sprawność organizacyjna placówki oraz poziom gromadzenia, przepływu i wykorzystania informacji. Program doskonalenia zapewnia przygotowanie merytoryczne nauczycieli i wychowawców do zadań wynikających ze strategii jakościowego rozwoju.

Zmieniony styl pracy Rady Pedagogicznej jest podporządkowany badaniu skuteczności działań mierzonych indywidualnymi sukcesami uczniów, sukcesami nauczycieli i placówki.

Proces kształcenia oparty jest na dydaktyce zorientowanej na ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, który w miarę swoich możliwości samodzielnie funkcjonuje w środowisku lokalnym. Nauczyciele stosują monitorowanie i ewaluację własnej pracy. Uzyskane efekty wychowawcze są wynikiem opracowanych i wdrożonych programów profilaktycznych. Bogate życie szkoły służy integracji ze środowiskiem lokalnym oraz poza lokalnym. Wychowankowie kontynuują naukę na wyższych szczeblach kształcenia lub przebywają w ośrodkach przysposabiających do uzyskania zawodu.

Zadania opiekuńcze szkoły są realizowane, w stosunku do osób potrzebujących, przy ścisłej współpracy z kościołem, organizacjami charytatywnymi oraz osób znaczących lokalnego środowiska. Idea wolontariatu spowodowała ujawnianie się ludzi dobrej woli współpracujących z placówką.

Jest to placówka znana, szanowana i akceptowana przez środowisko, otwarta na potrzeby uczniów, rodziców, innych nauczycieli.

• Wszyscy pracownicy znają i przestrzegają ustalone prawem normy postępowania.
• Lepsza współpraca i przepływ informacji między nauczycielami a wychowawcami.
• Nauczyciele zdobywają kolejne szczeble awansu zawodowego.
• Nauczyciele korzystają w większym stopniu z zasobów biblioteki oraz pracowni komputerowej.
• Nauczyciele stosują monitorowanie i ewaluację indywidualnie i zespołowo.
• Pracownie wyposażone w odpowiednie środki do realizacji programów opartych na metodzie ośrodków pracy oraz metodach wspierających.
• W szkole podstawowej i gimnazjum realizuje się ścieżki międzyprzedmiotowe.
• Działają ośrodki zainteresowań uczniów zgodnie z zapotrzebowaniem.
• Działa świetlica socjoterapeutyczna.
• Uczniowie uzyskują sukcesy w konkursach artystycznych, zawodach sportowych.
• Uczniowie szkoły podstawowej i gimnazjum znają wewnątrzszkolny system oceniania.
• Nasi gimnazjaliści kontynuują naukę w szkołach zawodowych, a uczniowie zespołów edukacyjno – terapeutycznych przebywają w warsztatach terapeutycznych.
• W szkole działa WDN.
• Zwiększyła się frekwencja na spotkaniach z rodzicami.
• Wzrosło zainteresowanie życiem szkoły ze strony rodziców.
• Zauważalne są zachowania tolerancji wobec innych.
• Spadł poziom agresji i przemocy w placówce.
• Zmniejszyła się liczba skarg.
• Podniosła się kultura spożywania posiłków.
• Zmniejszyło się zjawisko próchnicy zębów wśród uczniów.
• Przeprowadziliśmy remonty we wszystkich budynkach placówki.
• Jest to placówka znana i szanowana w środowisku lokalnym.
• Funkcjonuje program promocji szkoły: mamy swoją stronę w Internecie, folder, rzecznika prasowego.

Ocena aktualnej rzeczywistości
(Cztery sfery działania konkretnej placówki.)

1. Organizacja i zarządzanie

2. Kształcenie

3. Wychowanie

4. Opieka

Plan działania - priorytety

• Ciekawy plan strategiczny placówki placówki oświatowej.
• Warunki materialne i kwalifikacyjne kadry umożliwiają realizację przyjętych w szkole programów i podjętych działań.
• Klimat placówki sprzyja efektywnej pracy nauczycieli, uczniów i rodziców.
• Podnoszenie procesu lekcyjnego przez wprowadzanie metod wspomagających, aktywizujących.
• Realizacja ścieżek międzyprzedmiotowych.
• Mamy ciekawy program wychowawczy uwzględniający potrzeby środowiska ucznia i przyjętego systemu wartości.
• Promowanie zdrowego, bez nałogów stylu życia.
• Stworzenie programu działań wychowawczych, by szkoła była przyjazna i bezpieczna dla ucznia.
• Rodzice są świadomi działań dydaktyczno – wychowawczych podejmowanych w szkole.
• Istniej jednolity system edukacji zdrowotnej.
• Istnieją wypracowane narzędzia do mierzenia jakości pracy placówki.
• Działa WDN.
• Nauczyciele pracują w oparciu o metody z uwzględniające indywidualne możliwości ucznia.
• Istnieje plan promocji placówki w Internecie, prasie i mediach.
• Dysponujemy nowoczesną bazą dydaktyczną.
• Bezpieczna placówka.
• Zabiegamy o sponsorów.

Wybrane priorytety

Zakończenie
Strategiczny plan rozwoju placówki został opracowany w wyniku obserwacji działań poczynionych w niej oraz wiedzy uzyskanej na kursie kwalifikacyjnym. Jest moją osobistą próbą podjęcia tak trudnego zadania.

Wynika z niego, że w placówce jest wiele braków w zakresie zarządzania, wychowania, kształcenia i opieki.

Plan rozwoju szkoły pomoże udoskonalić pracę podmiotów w niej pracujących oraz wprowadzić konieczne zmiany. Jeśli szkoła będzie sukcesywnie urzeczywistniała priorytety, będzie podnosiła standard to umocni swoją pozycję w środowisku lokalny.

Plan strategiczny jest niezbędnym narzędziem w kierowaniu placówką oświatową. Nie można, bowiem podejmować decyzji i kreować wizji przyszłości orientując się tylko na teraźniejszość.

1. Elsner D. (red.): Jak planować rozwój placówki oświatowej? Teoria i praktyka. Chorzów 2001.
2. Elsner D.: Misja. Dyrektor Szkoły, 5/1998, s. 20 - 22.
3. Elsner D.: Stwórzmy wspaniałe przedszkole. Mentor Chorzów 1996.
4. Pielichowski J.: Organizacja i zarządzanie oświatą szkolną. EMPi Poznań 2000.
5. Sorska G, Ogonowska U: Jak przygotować Radę Pedagogiczną do planowania rozwoju szkoły? Nowa Szkoła, 4/2001, s. 11 - 12.