Anna Grzeszczuk - Wagary jako konsekwencja niepowodzeń szkolnych. Publikacje nauczycieli, AWANS.NET.

www.awans.net
Publikacje nauczycieli
 › strona główna › archiwum › indeks autorów › kontakt

Anna Grzeszczuk,   Szkoła Podstawowa nr 308 w Warszawie

Wagary jako konsekwencja niepowodzeń szkolnych

Studium przypadku



1. Identyfikacja problemu
Na powodzenie dziecka w nauce składa się wiele wzajemnie powiązanych ze sobą czynników. Są to czynniki społeczno - ekonomiczne, poziom kulturalny i atmosfera wychowawcza domu, poziom umysłowy dziecka, właściwości psychiczne i fizyczne. Istotnym wydaje się wpływ środowiska rodzinnego. Wpływa bowiem ono na powodzenie w nauce zarówno poprzez stworzenie dziecku warunków do nauczania jak i poprzez kształtowanie jego uczuć, postaw, aspiracji ambicji, dążeń i zdolności. Jakiekolwiek niekorzystne czynniki środowiskowe, błędy wychowawcze, zła atmosfera domowa, która wywołuje zaburzenia w życiu uczuciowym dziecka - wszystko to wpływa na trudności w przystosowaniu się do warunków szkolnych i na osłabienie motywacji do nauki.

Jeśli jeszcze dojdą do tego czynniki psychofizyczne, niezależne przecież zupełnie od dziecka (właściwości indywidualne jednostki nie sprzyjające osiąganiu wysokich rezultatów w uczeniu się), to prawdopodobieństwo wystąpienia niepowodzeń szkolnych znacznie wzrasta.

Paweł w latach poprzednich nie realizował obowiązku szkolnego i tym samym dwukrotnie nie uzyskał promocji do następnej klasy. Początkowo były to ucieczki z pojedynczych lekcji, z czasem jednak przybrały formę regularnych wagarów. Chłopiec stał się gościem w szkole. Z chwilą, gdy chłopiec trafił do mojej szkoły, rozpoczęłam wnikliwą obserwację jego zachowania, postępów w nauce, frekwencji i kontaktów z innymi uczniami.

Działania diagnostyczne podjęłam w celu precyzyjnego określenia działań naprawczych.

2. Geneza i dynamika zjawiska
Już w pierwszych tygodniach nauki zaczęły napływać do mnie uwagi na temat Pawła od nauczycieli uczących w tej klasie. Początkowo były to drobne skargi na brak zeszytu, pracy domowej, podpisanej notatki itp. Pojawiły się pierwsze oceny niedostateczne. Ustne uwagi i rozmowy nie przynosiły spodziewanych rezultatów. Chłopiec twierdził, że zapomniał zeszytu, pracy domowej czy nauczyć się. Zaczęły pojawiać się pierwsze nieobecności, zwłaszcza wtedy, gdy miała być klasówka czy sprawdzian.

Początkowo nauczyciele starali się traktować Pawła raczej liberalnie, dać mu czas na zapoznanie się z nową sytuacją, nauczycielami, poznanie klasy. Wiadomo, że jako"nowy i drugoroczny" miał trudniejszą sytuację, wchodził bowiem do klasy zżytej ze sobą, znającej się już pięć lat. Niemniej z chwilą, gdy uwag było coraz więcej, a oceny wskazywały, że chłopiec ma poważne kłopoty w nauce, postanowiłam przyjrzeć się bliżej zarówno samemu Pawłowi, jak i jego rodzinie, by móc wyjaśnić powody takich postaw i podjąć odpowiednie oddziaływania wychowawcze. Wydawało się to jak najbardziej zasadne, gdyż środki doraźne w postaci zwracania uwagi ustnie bądź pisemnie, rozmowy z wychowawcą czy rozmowy ze mną, pedagogiem szkolnym, nie przynosiły rezultatów.

Moje zainteresowanie Pawłem wynikało z dwóch powodów:
  1. Chciałam pomóc chłopcu, aby mógł ukończyć szkołę podstawową.
  2. Obawiałam się, że wagary Pawła stanowić mogą niewłaściwy wzorzec do naśladowania dla innych uczniów, zwłaszcza tych, którzy są podatni na tego typu naśladownictwo.
Ponieważ matka Pawła nie kontaktowała się ze szkołą, nie przychodziła na zebrania ani na wezwania do szkoły, razem z wychowawcą przeprowadziłyśmy wywiad środowiskowy w domu ucznia. Informacje uzyskane na jego podstawie dały nam dość dokładny obraz środowiska rodzinnego Pawła. Ponadto nawiązałam kontakt z poprzednią wychowawczynią chłopca.

Oto co ustaliłam na podstawie dostępnych mi informacji:
  1. Życiorys psychologiczny dziecka
    Z wywiadu: Rodzina niepełna, matka - wykształcenie podstawowe, nie pracuje, ojciec - wykształcenie podstawowe, obecnie przebywa w Zakładzie Karnym. Nigdy nie byli małżeństwem.
    Rodzeństwo - starsza siostra przyrodnia.
    Chłopiec urodzony o czasie, z ciąży donoszonej, rozwijał się prawidłowo, stan zdrowia w dzieciństwie matka określa na dobry.
  2. Stan opieki i warunków środowiskowych dziecka
    Mieszkanie jednopokojowe, z ciemną kuchnią (ok. 29 m2), zamieszkują cztery osoby: matka, dwoje dzieci i konkubent matki. Mieszkanie jest skromnie umeblowane, zniszczone i brudne, przesiąknięte zapachem alkoholu. Łóżka dzieci nie są odgrodzone od łóżka matki i jej konkubenta. Brak jest warunków do nauki i odrabiania lekcji.
    Matka od czterech lat jest uzależniona od alkoholu (ma ograniczoną władzę rodzicielską). Utrzymuje się z alimentów i funduszy z Ośrodka Pomocy Społecznej. Znaczną część kosztów utrzymania ponosi babcia, mieszkająca w tym samym bloku. To ona sprawuje faktyczną opiekę nad wnukami. U niej dzieci często nocują, jedzą i przebywają, zwłaszcza gdy matka jest nietrzeźwa.
    Matka ze względu na chorobę alkoholową jest niewydolna wychowawczo, nie ma wpływu na dzieci, nie wie, w jaki sposób i z kim spędzają czas, nie kontaktuje się ze szkołą.
  3. Rozwój intelektualny
    Badanie psychologiczne przeprowadzone przez psychologa w Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej wykazało rozwój umysłowy na poziomie poniżej przeciętnej dla wieku. Chlopiec ma mały zasób wiadomości, unika trudności, jest niepewny swoich wiadomości i umiejętności. Szybko okazuje zniechęcenie. Zadania wymagające wiadomości ogólnych i rozumienia znaczenia zachowań i sytuacji społecznych są dla niego za trudne. Materiał zadaniowy analizuje powierzchownie. Tempo pracy powolne. Zlateralizowany prawostronnie. Czyta na poziomie klasy trzeciej (nie czyta płynnie, ma kłopoty z odczytywaniem dłuższych wyrazów). Orzeczono dysleksję (zaburzenia w funkcjonowaniu analizatora słuchowego i wzrokowego) - ubezdźwięcznienia, opuszczanie i przestawianie liter, liczne błędy ortograficzne.
    Wskazania:
    • stymulowanie rozwoju ogólnego,
    • intensywna praca korekcyjno - kompensacyjna w zakresie: czytania, pisania, wyrównywania deficytów w funkcjonowaniu analizatora słuchowego i wzrokowego,
    • terapia emocji - charakterystyczna dla dzieci z rodzin alkoholowych.
  4. Rozwój społeczno - emocjonalny
    Na podstawie badań osobowości stwierdzono że, chłopiec ma skłonność do nadmiernej pobudliwości i załamań nerwowych w sytuacjach stresowych. Jest lękowy i zaburzony emocjonalnie. Ocenia siebie jako nerwowego. Chłopiec nie aprobuje atmosfery swojego domu i swojej w nim pozycji. Rodzina nie zapewnia mu poczucia bezpieczeństwa. Stosunkowo najlepszy kontakt ma z babcią. Wymaga akcentowania wobec grupy swoich mocnych stron.
  5. Funkcjonowanie w grupie rówieśniczej
    W badaniu socjometrycznym chłopiec otrzymał najwięcej wyborów negatywnych, ani jednego wyboru pozytywnego.
3. Znaczenie problemu
Wagary są instytucją starą jak szkoła. Według Wincentego Okonia to "zjawisko z dziedziny patologii życia szkolnego, polegające na samowolnym opuszczaniu przez uczniów zajęć szkolnych i spędzaniu poza domem i szkołą czasu przeznaczonego na naukę".

Powodzenie szkolne dziecka zależy od bardzo wielu kompleksowo działających czynników, które wpływają na przebieg i rezultaty jego pracy szkolnej. W każdej działalności człowieka mogą powstać trudności. Pojawiają się one także w nauczaniu i wychowaniu. O istnieniu ich świadczą nie tylko subiektywne przeżycia nauczycieli i wychowawców, ale rozbieżności między osiągnięciami uczniów i wychowanków a zakładanymi celami pedagogicznymi. O trudnościach mówimy wtedy, gdy uczeń nie przyswaja sobie treści programowych realizowanych w klasie, jest nieposłuszny, kłamie, nie respektuje zasad współżycia społecznego, wagaruje.

Jeśli trudności dotyczą osiągnięć ucznia, to mogą ujawniać się w przyswajaniu wiadomości i umiejętności, kształtowaniu jego wiedzy, korzystaniu z niej. Są to trudności w uczeniu się. Jeśli dotyczą rozwoju osobowości, to są to trudności wychowawcze. Nie występują one w izolacji. Bardzo często trudności w uczeniu się współwystępują z trudnościami wychowawczymi. Nierzadko te pierwsze są przyczyną pojawienia się tych drugich.

Ważne jest, aby w porę dostrzec niepokojące objawy, gdyż nie zlikwidowane, a narastające trudności w uczeniu się prowadzą do trudności wychowawczych. Młody człowiek spotykający się z dezaprobatą na skutek trudności w uczeniu się bądź spostrzegający i dotkliwie odczuwający swoją odmienność i wyobcowanie przeciwstawia się obowiązującym normom i systemowi, w którym te normy panują. Powstająca na skutek tego trudność wychowawcza z reguły pogłębia trudność w uczeniu się. Z kolei uczeń, który nie czyni zadawalających postępów w szkole, popada w różnego rodzaju konflikty (z rodzicami, nauczycielami), z reguły pogłębiające istniejące już trudności wychowawcze. A stąd już łatwo o wagary, drugoroczność, kradzieże, wybryki chuligańskie, przestępczość.

4. Prognoza
Przewidywania na podstawie własnych doświadczeń i literatury, co do skuteczności moich oddziaływań.

Negatywna
W przypadku zaniechania oddziaływań:
  • chłopiec będzie otrzymywał kolejne oceny niedostateczne, a to spowoduje pojawienie się wagarów,
  • nie otrzyma promocji do następnej klasy,
  • Paweł i jego stosunek do nauki i obecności w szkole staną się wzorem do naśladowania dla innych,
  • chłopiec będzie doświadczał poczucia niższej wartości, co spowodować może zaburzenia w zachowaniu,
  • nastąpi dalsza demoralizacja chłopca.
Pozytywna
Podjęte działania mają doprowadzić do:
  • opanowania materiału programowego,
  • wyrównania deficytów rozwojowych,
  • otrzymania promocji do następnej klasy,
  • zmiany nastawienia do nauki szkolnej,
  • redukcji, a w dalszej pracy wyeliminowania wagarów,
  • podniesienia samooceny Pawła.
5. Propozycje rozwiązania
Celem zabiegów wychowawczych jest zawsze wprowadzenie określonych zmian w osobowości wychowanka. Odnosi się to szczególnie do procesów wychowawczych organizowanych na terenie klasy szkolnej. Najbardziej pożądane z punktu widzenia wychowawczego są klasy wychowawczo zintegrowane, gdyż odpowiednio ukształtowana klasa dostarcza jednostce pozytywnych wzorów.

Terapia, stanowiąca swoistą interwencję wychowawczą zmierzała do spowodowania określonych, pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno - motywacyjnej. Oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych na przyczyny i trudności Pawła miało wyeliminować niepowodzenia szkolne oraz ich ujemne konsekwencje.

Głównymi celami działań, jakie przed sobą postawiłam było:
  1. Stworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego Pawła.
  2. Usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych.
  3. Przywrócenie prawidłowych postaw Pawła wobec nauki.
  4. Wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach chłopca.
  5. Wzmocnienie więzi klasowych.
  6. Podniesienie atrakcyjności klasy i szkoły w ocenie Pawła.
  7. Zaangażowanie całego zespołu klasowego do pomocy Pawłowi.
  8. Stały kontakt z rodziną chłopca.
  9. Współpraca nauczycieli uczących chłopca.
  10. Przeprowadzenie specjalistycznych badań pod kątem zaburzeń społecznych.
  11. Udział w specjalistycznych formach terapii realizowanej poza szkołą.
Powyższe cele realizowałam poprzez następujące działania:
  1. Prowadzenie indywidualnych rozmów z uczniem w celu dowartościowania go, podkreślania jego osiągnięć.
  2. Stała współpraca z babcią chłopca, udzielanie jej wskazówek do pracy w domu.
  3. Udział chłopca w zajęciach o charakterze socjoterapeutycznym prowadzonych na terenie szkoły przez pedagoga szkolnego Trening Zastępowania Agresji.
  4. Skierowanie chłopca na kompleksowe badania psychologiczne w celu określenia poziomu rozwoju intelektualnego chłopca, jego dysfunkcji, możliwości i wskazówek do dalszej pracy.
  5. Skierowanie chłopca na zajęcia korekcyjno - kompensacyjne prowadzone w szkole i w Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej
  6. Konsultacje z psychologiem na temat postępowania z chłopcem i pracy z nim w warunkach szkolnych.
  7. Udział w zajęciach świetlicy socjoterapeutycznej
  8. Wystąpienie do Sądu Rodzinnego z wnioskiem o ustanowienie nadzoru kuratora.
  9. Współpraca z Ośrodkiem Pomocy Społecznej i Policją.
  10. Skierowanie chłopca i jego rodziców na terapię do Stowarzyszenia Pomocy Osobom z Problemami Emocjonalnymi SPOZA,
  11. Przeprowadzenie badań socjometrycznych w klasie, badających pozycję Pawła w klasie, stosunek pozostałych uczniów do niego.
  12. Opracowanie Arkusza Monitoringu Wagarów.
  13. Stała współpraca z nauczycielami poszczególnych przedmiotów, omawianie problemów chłopca oraz metod pracy z nim.
  14. Prowadzenie na godzinach wychowawczych zajęć:
    • integrujących zespół klasowy,
    • dotyczących komunikacji interpersonalnej,
    • uczących nadawania komunikatu "Ja",
    • uczących właściwych norm społecznych,
    • podnoszących rangę odpowiedzialności każdego człowieka za własne słowa i działania oraz ich konsekwencji,
    • diagnozujących samopoczucie uczniów w klasie - ankieta,
    • na temat tworzenia pozytywnego klimatu emocjonalnego w klasie,
    • dotyczących wdrażania postaw tolerancji,
    • na temat określania swoich mocnych i słabszych stron,
    • dotyczących poczucia własnej wartości, sukcesów, porażek, radzenia sobie ze stresem.
  15. Prowadzenie przez pracownika Straży Miejskiej zajęć:
    • "Razem przeciw przemocy",
    • "Agresja i przemoc rówieśnicza" - praca z wykorzystaniem programu B. Bielskiego,
    • "Odpowiedzialność prawna nieletnich".
  16. Zajęcia prowadzone przez pedagoga szkolnego z całą klasą.
6. Wdrażanie oddziaływań
Zasadą, którą postanowiłam kierować się, była indywidualizacja zabiegów dydaktycznych i wychowawczych wobec chłopca przy równoczesnym, równoległym oddziaływaniu na całą klasę.

Ponieważ Paweł miał ogromne braki zarówno w wiadomościach, jak i deficyty w funkcjonowaniu analizatorów, został skierowany na zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole i na terenie Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej. Natomiast koledzy w klasie obiecali mu pomoc w odrabianiu lekcji. Ponieważ warunki domowe Pawła nie sprzyjały uczeniu się, Paweł chodził do domów kolegów lub zostawał w szkole. Razem z pozostałymi nauczycielami przyjęliśmy zasadę, że będziemy wymagać od chłopca znajomości podstawowych treści.

Starałam się także dużo rozmawiać z chłopcem, poznawać go tak, aby nabrał przekonania, że chcę mu pomóc. Rozmowy dotyczyły również każdej jego nieobecności w szkole.

Paweł został skierowany na zajęcia do świetlicy socjoterapeutycznej. Spotykał się tam z rówieśnikami, poznawał atrakcyjne sposoby spędzania czasu, uczestniczył w terapii dla dzieci rodziców uzależnionych od alkoholu.

Również na terenie szkoły zaistniała możliwość uczestnictwa chłopca w zajęciach o charakterze socjoterapeutycznym pod nazwą Trening Zastępowania Agresji, na których Paweł poznawał postawy prospołeczne, uczył się dokonywania właściwych wyborów, poznawał sposoby kontrolowania własnych emocji, normy i wartości społeczne.

Jak wspomniałam, praca wychowawcza i wszelkie zabiegi naprawcze nie koncentrowały się jedynie na osobie Pawła, ale objęły również całą klasę. Chodziło mi o to, aby klasa:
  1. nie stała się biernym obserwatorem poczynań chłopca,
  2. nie naśladowała jego zachowań,
  3. potrafiła wpłynąć na jego zachowanie.
Temu celowi służyć miały wszelkie zajęcia, prowadzone przeze mnie bądź w ramach godzin wychowawczych. Punktem wyjścia były tu badania socjometryczne, które przeprowadziłam wśród uczniów. Dały mi one rzetelny obraz stosunków społecznych panujących w klasie, oraz odpowiedź jaką pozycję zajmuje w niej Paweł.

7. Efekty oddziaływań
Prowadzone przeze mnie wszelkie oddziaływania dydaktyczne i wychowawcze miały na celu wprowadzenie zauważalnych zmian zarówno w sytuacji dydaktycznej jak i wychowawczej Pawła.

Chłopiec został poddany wielu oddziaływaniom prowadzonym przez cały zespół ludzi. Nie była to praca łatwa. Wymagała od wszystkich w nią zaangażowanych systematyczności, konsekwencji i cierpliwości. Była to praca tym bardziej trudna, że nie mogliśmy liczyć na współpracę matki chłopca, która zajęta własnym życiem i nałogiem zupełnie nie interesowała się dziećmi. Jedynie babcia, w miarę swoich możliwości, starała się zaopiekować dziećmi.

Podjęte działania korekcyjno - kompensacyjne pozwoliły na częściową zaledwie redukcję dysfunkcji chłopca. Widzę tu konieczność dalszej pracy.

Dzięki pomocy kolegów i koleżanek z klasy Paweł uzupełnił braki i opanował materiał w stopniu podstawowym. Dzięki stałej kontroli chłopiec rzadziej wagarował. W tej kwestii opiekę nad nim i jego siostrą roztoczył kurator społeczny, ustanowiony przez Sąd Rodzinny i Nieletnich na wniosek szkoły. Dzięki współpracy z policją częściej do domu zaglądał dzielnicowy.

Rozmowy indywidualne z chłopcem, prowadzone przeze mnie, a także terapia emocji przyczyniła się do tego, że Paweł częściej się śmieje, potrafi rozmawiać o sytuacji w domu. Myślę, że nabrał też pewności, że chcemy mu pomóc.

W miarę poprawnie ułożyły się kontakty Pawła z klasą. Prowadzone na godzinach wychowawczych zajęcia przyczyniły się do tego, że klasa zaakceptowała jego "inność".

Skończył się rok szkolny, a wraz z nim i moja praca z Pawłem i nad Pawłem. Chłopiec ukończył naukę w szkole podstawowej, stał się uczniem gimnazjum. Ponieważ obie placówki mieszczą się w jednym budynku, nawiązałam kontakt z pedagogiem szkolnym w gimnazjum. Celem tej współpracy było naświetlenie sytuacji rodzinnej i szkolnej Pawła oraz otoczenie go opieką psychologiczno - pedagogiczną w gimnazjum. Nie wiem, jak chłopiec będzie funkcjonował w nowej szkole, ale mam nadzieję, że chociaż jakaś część tej mojej i innych pracy pozostanie w nim.

Literatura:
  1. Elchelberger W.: Jak wychowywać szczęśliwe dzieci. Istra 1994.
  2. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w szkole. PAX 1995.
  3. Grochowska N.: Co robić, kiedy nie wiadomo co robić. Seventh Sea 2001.
  4. Janowski A.: Poznawanie uczniów. Fraszka Edukacyjna 2002.
  5. Kossakowski Cz.: Miejsce i rola diagnozy pedagogicznej w zapobieganiu zaburzeniom zachowania. W: Wychowanie na co dzień 3/86.
  6. Łobocki M.: Trudności wychowawcze w szkole. WSiP 1996.
  7. Mienczinska N. A.: Psychologiczne problemy niepowodzeń szkolnych. WSiP 1978.
  8. Obuchowska I.: Psychologia rozwojowa dla rodziców. Nasza Księgarnia 1983.
  9. Sowińska H.: Klasa szkolna jako zespół wychowawczy. WSiP 1974.
  10. Tyszkowa M.: Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. PWN 1986.

Tej samej Autorki:
Wpływ zaburzeń dyslektycznych na funkcjonowanie ucznia w szkole - studium przypadku

Publikacja dodana do Archiwum Internetowego Serwisu Oświatowego AWANS.NET 7 maja 2004 r. do góry

Copyright © 2004 AWANS.NET