Rozwijanie umiejętności budowania wypowiedzi przez uczniów niesłyszących

Pragnę podzielić się refleksjami nad rozwijaniem umiejętności budowania wypowiedzi przez dzieci w klasach gimnazjalnych.

Praktyka, potwierdzona przez doroczne testy humanistyczne sprawdzające poziom wiedzy i umiejętności naszych uczniów wykazuje, że umiejętności te z nielicznymi wyjątkami stoją na bardzo niskim poziomie. Sprowadzają się w zasadzie do kilkuzdaniowej, niespójnej wypowiedzi, wyrażanej zdaniami o zaburzonym szyku oraz pełnymi agramatyzmów.

Chciałabym zająć się krótkim omówieniem ćwiczeń związanych z tworzeniem wypowiedzi ucznia w formie pisemnej.

Najmniejszą trudność sprawia rozwijanie zdań pojedynczych. Uczeń czyni to poprzez zadawanie pytań do grupy podmiotu i orzeczenia. Do pierwszej grupy dodaje pytania przydawki (jaki?, który?, czyj?, ile?). Najczęściej jest nią przydawka przymiotna (wyrażona przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub liczebnikiem) bądż przydawka dopełniaczowa lub przyimkowa.

Do grupy drugiej zaś stosuje pytania okoliczników i dopełnienia. Dotyczą one okoliczników: miejsca (gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?), przyczyny (dlaczego?, z jakiego powodu?), czasu (kiedy?, od kiedy?, jak długo?), sposobu (jak?, w jaki sposób?) i celu (po co?, w jakim celu?).

Dopełnienie zaś wyrażane zazwyczaj rzeczownikiem bądż wyrażeniem przyimkowym przywołuje pytania przypadków rzeczownika poza mianownikiem. Ćwiczenia takie są chętnie wykonywane przez uczniów niesłyszących, ponieważ są w pełni zrozumiałe i niezbyt skomplikowane.

Trudniej natomiast wypracować umiejętność budowania i posługiwania się zdaniem złożonym zarówno współrzędnie jak i podrzędnie. Szczupłość czasu pozostawionego poloniście powoduje, że istnienie zdań łącznych, przeciwstawnych, rozłącznych i wynikowych sprowadza się do ćwiczeń wykonywanych przy okazji wprowadzania spójników (i, oraz, a, ani, ale, lecz, albo, lub, więc, dlatego), ćwiczeń w stosowaniu przecinków oraz układania odpowiedzi na pytania dotyczące tekstów.

Natomiast zdania złożone podrzędnie, wskazujące na prymat zdania nadrzędnego nad podrzędnym, łączone spójnikami: że, żeby, aby, bo, ponieważ, który, gdyż - sprawiają uczniom wiele trudności.

Nauczyciel stawia uczniom pytania (po co?, z jakiego powodu?, dlaczego?, w jakim celu?) ewokujące odpowiedź w formie wypowiedzi złożonej podrzędnie. Prowadzić może także celowe ćwiczenia, pozwalające na nabycia przez ucznia umiejętności rozumienia dialogu i przekazywania jego treści w postaci opowiadania. Zajęcia tego typu należeć mogą do ulubionych przez uczniów, zwłaszcza o ile dialog będzie ciekawy tematycznie bądż nacechowany humorem. Ze względu na średni stopień trudności oraz wyrażny schematyzm forma tych ćwiczeń adresowana jest do wszystkich uczniów klasy. Wyrażne zasady budowy tekstu polegają na tym, że zdania występujące w mowie niezależnej jako oznajmujące, przekształca się na zdania podrzędne, rozpoczynające się od spójnika że w mowie zależnej. Analogicznie zdania pytające przekształca się używając zaimka pytajnego czy, zaś zdania wykrzyknikowe w mowie zależnej łączone są z użyciem spójników żeby, aby. Używanie zmieniającej się formy czasownika z 1 na 3 osobę l. poj. staje się dla ucznia na tyle czytelne, ze może wejść na stałe do czynnego języka ucznia niesłyszącego. Nienajłatwiejsza gramatyka języka polskiego ma stosunkowo łatwe do wyjaśnienia prawidłowości, zwłaszcza w obrębie fleksji.

Rozpatrując ćwiczenia obejmujące związki składniowe, muszę potwierdzić, że najlepiej przyswajane są związki zgody w oparciu o paradygmaty odmiany deklinacyjnej rzeczowników z przymiotnikami i zaimkami lub liczebnikami porządkowymi. Jednym z najtrudniejszych zadań jest związek rządu, w którym czasownik łącząc się z rzeczownikiem narzuca mu odpowiedni przypadek. Dziecko niesłyszące musi po prostu wyuczać się, że czasowniki można podzielić na grupy. I tak: z dopełniaczem wiązać się będą czasowniki zaprzeczające wykonywanie czunności (nie miał, nie widział, nie słyszał, nie dał, zapomniał itp.), z biernikiem - czasowniki oznaczające szeroko rozumianą umiejętność (widział, pisał, czytał, umiał, rysował, pamiętał -kogo/co?).

Grupa czasowników skierowanych do innej osoby przywołuje celownik (np.: dał, pomagał, powiedział, podał, przyglądał się - komu?, czemu?), zaś narzędnikiem mogą być w związku czasowniki związane z przemieszczaniem się np.: robić, jechać, iść - z kim?, z czym?.

Czasowniki o aspekcie dokonanym wiązać można z miejscownikiem. Są to jednak informacje dla najzdolniejszych z uczniów. Ćwiczenia tego typu, prowadzone w sposób systemowy są niezwykle rzadko, mimo niewątpliwej ich potrzeby. Zazwyczaj prowadzone są bardziej poprzez powtarzanie niż przez uświadamianie prawidłowości. Częściej prowadzimy ćwiczenia w uzupełnianiu zdań lub konstruowaniu ich, stosując różne osoby i czasy. Najcenniejsze są tu zestawy ćwiczeń w tworzeniu prostych form trybu rozkazującego ze względu na istnienie poleceń w zadaniach z życia codziennego, w różnego rodzaju testach, zadaniach matematycznych. Warto też poświęcić więcej czasu na tworzenie prostych form czasu przyszłego ze względu na możliwość połączenia ćwiczeń z wyszukiwaniem rodziny wyrazów i tworzenie wyrazów przy pomocy przedrostków.

Osobnych ćwiczeń wymagają związki frazeologiczne ze względu na rzadkość powtarzania się tłumaczone są przy okazji ćw. słownikowych. Warto pokusić się o systematyzowanie ich, choćby poprzez określanie ich żródeł, oczywiście czynić to możemy po opracowaniu tematów przybliżających starożytność czy epoki literackie.

Pozostaje zadać pytanie: kiedy nauczyciel ma znaleźć czas na te ćwiczenia w wymiarze pięciu godzin tygodniowo przeznaczanych na lekcje języka polskiego? Pozostaje ono pytaniem otwartym.