Subjonctif czy indicatif?

Zasady i wyjątki stosowania subjonctif w języku francuskim

Pracując od ponad 10 lat jako nauczyciel języka francuskiego w kolegium nauczycielskim, zaobserwowałam, jak wiele trudności sprawia moim uczniom zastosowanie trybu subjonctif. Z jednej strony nie należy się dziwić tym trudnościom, gdyż po pierwsze w języku polskim nie ma odpowiednika tego trybu, po drugie subjonctif stopniowo znika z codziennej, potocznej komunikacji w języku francuskim (o tym zanikaniu może świadczyć chociażby fakt używania obecnie tylko dwóch czasów tego trybu, podczas gdy kiedyś stosowano cztery). Z drugiej jednak strony moi uczniowie - przyszli nauczyciele języka francuskiego - powinni orientować się, kiedy tryb subjonctif należy zastosować. Tymczasem dzieje się najczęściej tak, że z lepszym lub gorszym skutkiem opanowują reguły tworzenia tego trybu oraz ogólne zasady jego użycia. Problemy pojawiają się później, kiedy okazuje się, że np. po pewnych konstrukcjach można użyć i indicatif (tryb oznajmujący) i subjonctif.

Zanim przejdę do wyjaśnień, chcę sprecyzować, że skoncentruję się na użyciu subjonctif w zdaniu podrzędnym dopełnieniowym (po spójniku que). Będzie chodziło przede wszystkim o zwroty i czasowniki wymagające zastosowania tego trybu. Pominę użycie subjonctif po wyrażeniach spójnikowych, po zaimkach względnych, po przymiotnikach w stopniu najwyższym i wyrażeniach podobnego typu.

I. Problemy związane z użyciem (a może raczej z rozumieniem użycia) trybu subjonctif pojawiają się z chwilą zaobserwowania rozdźwięku między teoretycznymi zasadami użycia tego trybu a jego praktycznym zastosowaniem (gdy wchodzą w grę okoliczności wyjątkowe). Osobiście zetknęłam się z przykładami zastosowania subjonctif w sytuacjach, gdzie według tego, czego mnie uczono, nie powinno go być oraz odwrotnie - nie było go tam, gdzie teoretycznie być powinien. Poza tym po niektórych czasownikach można używać zarówno subjonctif jak i indicatif. Oczywiście nie dowolnie, ale w zależności od tego, co chce się wyrazić, czy też jak się daną sytuację rozumie. Moi uczniowie są ludźmi dorosłymi, często dociekliwymi. Oni także zaczęli to zauważać i pytać. I nie można ich zbyć odpowiedzią, że to pomyłka drukarska (chociaż takie też się zdarzają!). Chciałam móc im to wyjaśnić choćby częściowo. Zaczęłam szukać odpowiedzi i udało mi się kilka znaleźć. Wśród zasad, które wymienię, zapewne część jest już znana uczącym się - bądź uczącym - języka francuskiego. Podaję je jednak, by w miarę jak najwięcej sytuacji mających wpływ na użycie subjonctif zostało zebranych w jednym miejscu.

Oto informacje, których przyjęcie do wiadomości może w znacznym stopniu ułatwić zrozumienie użycia subjonctif w trudniejszych sytuacjach:

1. Przypadek czasowników wyrażających przypuszczenie: admettre que, comprendre que, concevoir que, mettre que, supposer que. Po wymienionych czasownikach można spotkać zarówno użycie trybu subjonctif jak i indicatif (oznajmującego), a także conditionnel (przypuszczającego).
   • Subjonctif pojawia się przede wszystkim wówczas, gdy wymienione czasowniki są w formie zaprzeczonej lub pytającej, np.: Mes parents n'admettent pas que je sorte tous les soirs. - Admettez - vous qu'il se permette de telles réflexions?
   • W przypadku formy twierdzącej tych czasowników, w zdaniu podrzędnym może pojawić się indicatif (wtedy wyrażony fakt jest pomyślany jako pewny; przypuszczenie nie ma kontynuacji), subjonctif (fakt jest pomyślany jako wątpliwy; przypuszczenie pociąga za sobą konsekwencje często potwierdzone zwrotami takimi, jak "alors", "dans ce cas", etc.) lub "conditionnel" (fakt jest pomyślany jako ewentualny): Je suppose qu'il a raison. - Je conçois qu'il ne vienne pas. - Supposons que vous ratiez votre avion: que feriez - vous alors?
   • Gdy w/w czasowniki są użyte w czasie przeszłym i przypuszczenie nie zrealizowało się, użyty zostanie indicatif: Nous avions supposé que vous étiez en mesure de nous fournir ces renseignements.
2. Przypadek czasowników i zwrotów wyrażających negację: démentir, disconvenir, nier. Generalnie używa się po nich trybu subjonctif. Ale może pojawić się po nich także indicatif - głównie po formie przeczącej lub pytającej - zwłaszcza gdy chce się podkreślić pewność lub rzeczywistość faktu (Je ne disconviens pas qu'il est très compétent). Po czasowniku "nier" nawet w formie twierdzącej może wystąpić indicatif, gdy fakt, którego istnienie zaprzeczamy rzeczywiście się wydarzył (Il nie qu'il est venu à quatre heures). Indicatif użyty po formie pytającej oznacza, że odpowiedź na postawione pytanie jest oczywista.
3. Przypadek czasowników i zwrotów wyrażających wątpienie: douter, il est douteux que, które zazwyczaj wymagają użycia subjonctif. Ale dopuszczalny jest także indicatif, zwłaszcza gdy negacja wątpliwości równoznaczna jest z wyrażeniem pewności (Je ne doute pas que vous interviendrez en ce sens).
4. Przypadek niektórych czasowników oraz zwrotów nieosobowych wymagających zazwyczaj użycia indicatif, które wyrażają :
   • pewność i prawdopodobieństwo: ętre certain, convaincu, persuadé, sûr, il est certain, évident, probable, vraisemblable, etc.;
   • opinię: croire, considérer, espérer, estimer, ętre d'avis, avoir l'impression, juger, penser, trouver;
   • spostrzeżenie: entendre, voir, etc.
   oraz czasowników: prouver, se rappeler, se souvenir. Przyjęło się, że stosuje się subjonctif po formie przeczącej i pytającej tych czasowników i zwrotów lub jeśli znajdą się one w zdaniu warunkowym. Niemniej jednak indicatif jest nadal możliwy dla wyrażenia rzeczywistości faktu (Est - il certain que ton cousin viendra? - Je n'espérais pas qu'il viendrait.)
5. Przypadek niektórych czasowników wyrażających twierdzenie lub wiedzę typu: affirmer, garantir, promettre, savoir, etc. Wymagają one generalnie użycia trybu indicatif, niemniej jednak po formie przeczącej tych czasowników może pojawić się subjonctif, gdy wyrażony fakt nie jest pewny lub potwierdzony (Je ne vous garantis pas que tout aille bien). Po formie pytającej w/w czasowników używa się indicatif lub subjonctif.
6. Przypadek czasowników: avertir, dire, crier, demander, écrire, ętre d'avis, murmurer, prévenir, répéter, répondre, téléphoner etc. (są to czasowniki wprowadzające mowę zależną). subjonctif występuje po tych czasownikach, gdy mają one wartość nakazu, rozkazu: Téléphone - lui qu'il vienne toute de suite. - Il demande que nous allions chez lui.
7. Po zwrotach "il arrive" oraz mu podobnych (il advient, il se fait, il se trouve, il survient) odmienionych w czasie przeszłym występuje zazwyczaj indicatif (chodzi wówczas o stwierdzenie faktu); subjonctif używany jest po tych zwrotach w czasie teraźniejszym lub przyszłym (Il arriva que je le vis. - Il arrive qu'il prenne ses repas au restaurant).

II. Zauważyłam ponadto, że mimo podania kategorii czasowników, rzeczowników, przymiotników czy zwrotów, które wymagają użycia subjonctif (wyrażających wolę, ocenę, wątpliwość, uczucie, itp.), w praktyce uczniowie często o nim zapominają (np. gdy piszą wypracowanie w języku francuskim). Co gorsza - mam wrażenie - nawet nie przychodzi im do głowy, że w danym kontekście należałoby go użyć. Dzieje się tak w przypadku określeń trochę rzadziej stosowanych, które nie zostały podane wraz ze zwrotami najczęściej używanymi, ale które należą jednak do kategorii wyrazów wymagających zastosowania subjonctif. Dlatego wpadłam na pomysł, by spróbować zebrać w jednym miejscu możliwie dużo wyrazów, po których powinno się użyć subjonctif. Opracowując taki "słowniczek" spodziewałam się zarzutów od moich uczniów, że będę wymagała od nich pamięciowego opanowania wszystkich zwrotów. Ale nie taki przyświecał mi cel. Chodziło mi o to, by - w razie wątpliwości - można było gdzieś sprawdzić, czy po danym czasowniku lub zwrocie trzeba odmienić czasownik w subjonctif. Myślę, że takie opracowanie może przydać się nie tylko słuchaczom kolegiów językowych, ale też uczniom szkół średnich i wyższych, a nawet nauczycielom języka francuskiego (nie w każdym słowniku czy gramatyce można znaleźć dokładne informacje na ten temat).

Oto lista niektórych czasowników, przymiotników i rzeczowników wymagających użycia subjonctif (nie podaję tu pełnych konstrukcji czasownikowych). Przeważają w nim wyrazy służące określaniu różnych uczuć. Pomijam najczęściej podawane czasowniki i zwroty oraz te, o których wspomniałam w poprzednim punkcie. Przypominam o konieczności dodania "QUE" po tych wyrazach. Przymiotniki występują w konstrukcjach "il est + przymiotnik + que", "trouver + przymiotnik + que" lub "ętre + przymiotnik + que":

S'ACCOUTUMER - ADMIRER - ADORER - AFFLIGER - AGAÇANT - APPRÉHENDER - ARRANGER - BANAL - BIZARRE - CAPITAL - (la) CHANCE - CHOQUER - CONTESTABLE - CONTRARIÉ - COURANT - (la) CRAINTE - CURIEUX - DANGEREUX - DÉPLORER - DÉRANGER - DÉSESPÉRER - (le) DÉSIR - DOMMAGE - DRÔLE - ÉGAL - S'ÉMERVEILLER - ÉMU, ÉMOUVANT - ENCHANTÉ - ENNUYEUX - ENTHOUSIASMÉ - ESSENTIEL - ÉTRANGE - FÂCHÉ, FÂCHEUX - FATAL - FIER - SE FLATTER - FURIEUX - S'HABITUER - (le) HASARD - (la) HÂTE - (la) HONTE - IMPENSABLE - INACCEPTABLE - INADMISSIBLE - INCROYABLE - (l') INTÉRĘT - INTOLÉRABLE - IRRITANT - NAVRÉ - (l') OBJECTIF - PÉNIBLE - PLAISANT - (la) QUESTION - RARE - RAVI - SE RÉJOUIR - REMARQUABLE - RÉVOLTANT - RIDICULE - (le) RISQUE - SCANDALEUX - SINGULIER - SOUFFRIR - (le) TEMPS - TOUCHÉ - TREMBLER - TRISTE - VEXÉ - (la) VOLONTÉ, etc.

Oto kilka przykładów: C'est une chance qu'elle puisse venir avec nous. - Ils sont furieux que la décision soit prise. - Il est impensable que nous acceptions vos conditions. - Il vexe un cadre qu'on se plaigne de ses services.

Podana tu lista nie jest kompletna. Można brać pod uwagę rodziny wymienionych wyrazów, by ją uzupełnić oraz ich synonimy. Więcej takich wyrazów wraz z przykładami użycia, a także bardziej szczegółowe uwagi i zasady stosowania subjonctif zamierzam umieścić na swojej stronie internetowej (w trakcie opracowywania).

1. Cellard, Jacques: Le subjonctif: comment l'écrire? quand l'employer? Duculot.
2. Colin, Jean-Paul: Dictionnaire des difficultés du français. 
3. Grevisse, Maurice: Le Bon Usage. Duculot.
4. Robert, Jean-Michel: Difficultés du français. Hachette.
5. Mauger, G.: Grammaire pratique du français d'aujourd'hui. Hachette.
6. Encyclopédie Microsoft Encarta 98. 
7. Le Grand Robert, dictionnaire de la langue française.