Przed czy po rzeczowniku?

O wpływie miejsca przymiotnika na jego barwę i znaczenie w języku francuskim

Miejsce przymiotnika w funkcji przydawki w stosunku do rzeczownika w języku francuskim tylko pozornie jest sprawą prostą. Chcąc rzecz uprościć można powiedzieć: "W czym problem? Przecież przymiotnik może stać albo przed, albo po rzeczowniku". I tak rzeczywiście jest. Tylko że ante - lub postpozycja przymiotnika względem rzeczownika nie jest dowolna. W razie pomyłki można popełnić błąd stylistyczny, ale też - co gorsza - można wyrazić coś zupełnie innego, od tego, co chciało się powiedzieć. Dzieje się tak dlatego, że pewna grupa francuskich przymiotników zmienia swe znaczenie zależnie od miejsca, jakie przy rzeczowniku zajmuje.

Zainteresowałam się bliżej miejscem przymiotnika w funkcji przydawki w grupie rzeczownikowej widząc, jak borykają się z tym zagadnieniem moi uczniowie - słuchacze kolegium językowego. Bo kwestia ta urasta do rangi problemu, gdy samodzielnie należy zdecydować o miejscu przymiotnika głównie w tekście pisanym (wypracowaniu lub streszczeniu). Zebrałam i opracowałam więc informacje dotyczące tej kwestii zwracając szczególną uwagę na wyjątki, na sytuacje specyficzne, by ułatwić wszystkim zainteresowanym zrozumienie tego problemu gramatycznego.

Dane statystyczne dowodzą dwóch prawidłowości: 1) przymiotniki, które stoją przed rzeczownikiem, nie są bardzo liczne, ale za to często używane; 2) większość przymiotników w funkcji przydawki stoi zazwyczaj po rzeczowniku, który określa.

• AUTRE (za wyjątkiem użycia: "Nous autres, nous partons"),
• BEAU,
• *BON (za wyjątkiem: "un homme bon" dla odróżnienia z "un bonhomme"),
• DEMI -,
• DERNIER (za wyjątkiem sytuacji, gdzie "dernier" znaczy "najbliższy do teraźniejszości" zwłaszcza w odniesieniu do słów "semaine", "jour", "année"),
• *GRAND (za wyjątkiem: "un homme grand", gdzie "grand" ma znaczenie "wysoki", dla odróżnienia z "un grand homme", gdzie "grand" znaczy "znany, sławny"),
• *GROS (za wyjątkiem: "une femme grosse", gdzie "grosse" oznacza "ciężarna, w ciąży", a nie "otyła"),
• HAUT (za wyjątkiem kilku utartych zwrotów, np. "à marée haute", "marcher la tęte haute", "porter l'épée haute"),
• *JEUNE (wyjątek : "un professeur jeune" oznacza "który nie jest stary" w odróżnieniu od "un jeune professeur = "od niedawna pracujący w tym zawodzie"),
• JOLI,
• LONG (za wyjątkiem sytuacji, gdy "long" stoi w opozycji do "court", "large" i "épais", np. "une robe longue", "un nez long" oraz w pewnych utartych zwrotach, takich jak "avoir les dents longues", "avoir la vue longue", etc.),
• MAUVAIS (ale: postpozycja tego przymiotnika może się zdarzyć, gdy jest on użyty w znaczeniu "nieżyczliwy, złośliwy", np. "Il a eu un rire mauvais".),
• *PETIT (za wyjątkiem użycia "un homme petit", co należy przetłumaczyć jako "mężczyzna o wzroście niższym od przeciętnego"),
• PROCHAIN (ale: postpozycja ze słowami "semaine", "jour", "année"),
• *VIEUX (ale: postpozycja przymiotnika jest możliwa w celach stylistycznych, dla odróżnienia "les vieux amis", tzn. którzy są przyjaciółmi od bardzo dawna i "un ami vieux", gdzie "vieux" ma wartość "âgé", tzn. mający pewną ilość lat),
• VILAIN.

Niektóre z tych przymiotników (zaznaczone gwiazdką *) straciły w wielu przypadkach swoje podstawowe znaczenie na rzecz wartości afektywnej, ekspresyjnej. Dlatego pojawiają się po rzeczowniku, gdy chodzi o wyrażenie ich znaczenia podstawowego. Ponadto postpozycja wszystkich wymienionych powyżej przymiotników jest niemal konieczna, gdy stoi przy nich przysłówek (zwłaszcza dłuższy od nich, np. "une planche démesurément longue") oraz gdy rzeczownikowi towarzyszy dopełnienie (np. "Une soupe bonne pour les chiens").

Do grupy przymiotników w funkcji przydawki stojących z reguły przed rzeczownikiem w języku francuskim należy dorzucić liczebniki porządkowe, np. "le vingtième siècle", "le premier ministre", etc. Ale postpozycja tych liczebników jest możliwa przy wyrażaniu podziału jakiegoś dzieła, np. "acte deuxième", "le second tome" lub "le tome second".

II. Przymiotniki w funkcji przydawki stojące po rzeczowniku są bardzo liczne. Są to przede wszystkim przymiotniki definiujące lub określające, które odnoszą się do cech fizycznych, np. koloru, formy, aspektu; które są związane z geografią, nauką, techniką, polityką, sztuką; które wyrażają narodowość, religię, itd. Ponadto do tej grupy należą przymiotniki utworzone od nazwy własnej oraz imiesłowy przeszłe i niektóre imiesłowy teraźniejsze używane jako przymiotniki. Ale należy zwrócić uwagę na pewne wyjątki:

1. Przymiotniki wyrażające kolor są stawiane przed rzeczownikiem, gdy używa się ich w znaczeniu przenośnym (jest to przypadek głównie przymiotników GRIS, NOIR, VERT). I tak, powiemy: "faire grise mine à quelqu'un", "une noire jalousie" czy "une verte vieillesse".
2. Niektóre imiesłowy używane jako przymiotniki sytuują się przed rzeczownikiem. Są to: SOI - DISANT i PRÉTENDU ("des soi-disant aristocrates", "une prétendue réussite"); DAMNÉ i SACRÉ w znaczeniu przenośnym ("une damnée histoire", "une sacrée chance"); FOUTU i FICHU w znaczeniu "mauvais, désagréable" lub jako wzmacniacze znaczenia ("Ils ont de foutus/fichus caractères"); REGRETTÉ oznaczające "défunt" ("notre regretté président").
3. Niektóre z przymiotników, które zazwyczaj stoją po rzeczowniku, mogą pojawić się przed nim w celu spotęgowania znaczenia, uzyskania efektu przesady lub barwy znaczeniowej. Chodzi głównie o przymiotniki wyrażające osąd, wrażenie, ocenę, uczucie itd. (np. affreux, extraordinaire, épouvantable, admirable, sinistre, etc.). Można też powiedzieć, że ten sam przymiotnik stojący za rzeczownikiem nadaje mu jakość obiektywną, a przed nim - zabarwienie uczuciowe, np.: "un paysage admirable", ale "un admirable dévouement".
4. Kiedy rzeczownikowi towarzyszy dopełnienie, istnieje tendencja - głównie w języku pisanym - do nie oddzielania ich, a co za tym idzie, do stawiania przymiotnika przed rzeczownikiem (np. "Une merveilleuse voix de soprano", "Cette déserte rue de Guise", etc.).

III. Przymiotniki w funkcji przydawki, które mogą stać zarówno przed jak i po rzeczowniku. Jest to grupa dość liczna. Zmiana miejsca przymiotnika w stosunku do rzeczownika pociąga za sobą bądź całkowitą zmianę znaczenia przymiotnika, bądź jedynie podkreślenie, spotęgowanie cechy wyrażonej przez ten przymiotnik. Wśród przymiotników zmieniających całkowicie swoje znaczenie w zależności od tego, czy stoją przed lub po rzeczowniku należą m.in.: ANCIEN, BRAVE, CERTAIN, CHER, CHIC, CURIEUX, DRÔLE, GRAND, JEUNE, NOUVEAU, PAUVRE, PROPRE, RARE, SEUL, VRAI. Niektóre z tych przymiotników wraz ze zmianą miejsca zmieniają znaczenie dosłowne na przenośne, np. "un homme grand" znaczy "wysoki mężczyzna", natomiast "un grand homme" to "wielki (znany, sławny) człowiek".

Niemniej jednak w przypadku pewnych przymiotników ich znaczenie nie zależy od miejsca, jakie w stosunku do rzeczownika zajmują. Zachowują ten sam sens zarówno stojąc przed rzeczownikiem, jak też po nim, np. "dans un précédent ouvrage", "le jour précédent", gdzie "précédent" znaczy w obydwu przypadkach "poprzedni".

Zdaję sobie sprawę z tego, że każdy problem gramatyczny najłatwiej zrozumieć na konkretnych przykładach. W niniejszej publikacji nie ma ich zbyt wiele, bo chodzi tu o ogólne wyjaśnienie tej kwestii, ale jestem w trakcie opracowywania alfabetycznego indeksu przymiotników z uwzględnieniem ich miejsca w stosunku do rzeczownika, który określają, a także ich znaczenia. Użycie każdego z przymiotników ilustruje co najmniej kilka przykładów. Zwracam tam szczególną uwagę na przymiotniki zmieniające swoje znaczenie w zależności od tego, czy stoją przed czy po rzeczowniku. Efekty poszukiwań ukażą się na stronie internetowej.

1. Callamand, Monique: Grammaire vivante du français. Larousse.
2. Colin, Jean-Paul: Dictionnaire des difficultés du français. 
3. Grevisse, Maurice: Le Bon Usage. Duculot.
4. Robert, Jean-Michel: Difficultés du français. Hachette.
5. Mauger, G.: Grammaire pratique du français d'aujourd'hui. Hachette.
6. Encyclopédie Microsoft Encarta 98. 
7. Le Grand Robert, dictionnaire de la langue française.