Współczesna cywilizacja stawia przed oświatą szereg złożonych i trudnych zadań. Analizując proces wychowania we współczesnej szkole, coraz wyraźniej zwraca się uwagę na rolę nauczyciela, któremu stawia się duże wymagania, nie tylko co do jego wiedzy i umiejętności pedagogicznych, ale również co do moralnego poziomu jego własnej osobowości. Przedmiotem moich rozważań jest nauczyciel, który kieruje procesem rozwoju uczniów w szkole, ocenia ich postępy oraz stanowi dla nich wzór osobowy. W nim to tkwi potencjał wyzwalający największe możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Zakładam, iż bardzo ważnym aspektem w pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela jest osobisty kontakt z uczniami oraz wypracowanie sobie autorytetu.
Charakterystyczne właściwości dzieci w wieku wczesnoszkolnym jak wiadomo wymagają swoistego, fachowego podejścia pedagogicznego nauczyciela, który winien być specjalnie przygotowany od strony merytorycznej, jak i psychologicznej. Powstają zatem pytania dotyczące kształtowania się autorytetu nauczyciela klas początkowych, a w szczególności, jaki nauczyciel odpowiada małym uczniom i rodzicom i jakiego uznaliby za swój autorytet.
Każde dziecko podejmując naukę, przynosi swoje oczekiwania i własne wyobrażenia o szkole, w tym także o nauczycielu. Dziecko, zanim samo zbuduje sobie obraz nauczyciela w swoim umyśle, spotyka się najpierw z obrazem nauczyciela ukazywanym przez rodziców czy też przez media. To rodzice przez swoje opowieści o szkole, własne wspomnienia, świadomie - a często nieintencjonalnie - oferują dziecku elementy, z których buduje ono obraz swojego przyszłego nauczyciela.
Ogromną rolę odgrywa tutaj również obraz nauczycieli kreowany przez media. Warte analizy pod tym względem byłyby artykuły w prasie, programy w radiu i telewizji oraz bajki i filmy dla dzieci, zbadanie, w jakim stopniu nauczyciel jest przedstawiony jako autorytet, osoba godna szacunku, ktoś przyjazny dzieciom, lubiany przez nich. Moje obawy budzi przypuszczenie, że w wielu przypadkach jest wprost przeciwnie.
Nie ulega wątpliwości, że obraz nauczyciela ma wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole. Jeśli ten obraz jest pozytywny, wpływa on na motywację dziecka do aktywnego uczestnictwa w zajęciach. Brak nadmiernego, paraliżującego stresu, pozwala dziecku na kreatywne podejście do stawianych mu zadań. Ma to swoje konsekwencje w pozytywnym radzeniu sobie z wymaganiami edukacyjnymi.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole przychodzi więc z obrazem nauczyciela, od którego zależy, jaki obraz dziecko zastanie. Tak więc nauczycielom nauczania początkowego przypada w procesie edukacyjnym ważna rola inicjatora procesu wzajemnego dopasowania się dziecka - ucznia do szkoły i odwrotnie. To nauczyciel jest twórcą swego autorytetu, bo... autorytetu nie można otrzymać, nikt nie jest w stanie wyposażyć kogokolwiek w autorytet.
Obok wykształcenia ogólnego, specjalistycznego i pedagogicznego, czynnikiem decydującym o autorytecie nauczyciela są ich własne ideały i postawy życiowe. Autorytet wg Okonia "...ogniskuje w sobie to wszystko, co jest konsekwencją wykształcenia nauczyciela, jego osobistych walorów oraz jego działalności w szkole i w środowisku. W żadnym chyba zawodzie pisze autor osobista wartość człowieka nie wpływa w tym stopniu na owoce jego działalności co w zawodzie nauczycielskim".
Na autorytet wychowawcy składają się przede wszystkim cechy jego charakteru i osobowości, również talent pedagogiczny, przejawiający się w budzeniu zainteresowań i zapału do nauki a także w obcowaniu z dziećmi. Intensywny rozwój wiedzy o stosunkach międzyludzkich, w których autorytet nauczyciela stanowi jedno ze szczegółowych społecznych zjawisk w nich zachodzących, powoduje przemieszczenie uwagi z osoby nauczyciela na stosunki interpersonalne, formujące się w bezpośrednich kontaktach nauczyciela z uczniami. Oddziaływanie na ucznia odbywa się na zasadzie interakcji, pod wpływem których kształtują się: określone normy i wzory zachowań; układy pozycji, ról, wzajemnych stosunków; systemy postaw, potrzeb, wiedzy uczniów oraz systemy organizacyjne.
O autorytet powinien zadbać nie tylko nauczyciel, lecz także rodzice jego wychowanków i odwrotnie, nauczyciel dbać powinien o autorytet rodziców.
W mojej pracy pedagogicznej z dziećmi w młodszym wieku szkolnym zdarza się często, iż dziecko wyżej ceni polecenia nauczyciela, aniżeli rodziców. Aby na tym tle nie dochodziło do konfliktów autorytetu rodziców i nauczycieli należy przeciwdziałać temu na drodze częstego porozumiewania się i poprzez współpracę wychowawczą domu i szkoły.
W podważaniu i podrywaniu autorytetu nauczyciela - wychowawcy mogą brać udział czynniki natury wewnętrznej i czynniki natury zewnętrznej. Źródło pierwszych tkwi w samej strukturze osobowości nauczyciela, w jego postępowaniu w szkole, działalności pozaszkolnej. Natomiast czynniki zewnętrzne zależne są od stosunków środowiskowych, społecznych i politycznych. Można tu wymienić negatywny stosunek domu do szkoły, niesnaski w gronie nauczycielskim, niewłaściwy stosunek nadzoru pedagogicznego a także warunki materialne nauczyciela.
O wiele silniej podrywają jego autorytet braki i usterki w jego zawodowym przygotowaniu: dyletanctwo, brak rzetelności w przekazywaniu wiedzy i zaniedbywanie obowiązków szkolnych. Kompletną zaś ruinę autorytetu wychowawcy powoduje niezgodność jego postępowania z głoszonymi zasadami, gdy uczniowie widzą przepaść między słowem a czynem.
Kalinowski wyróżnia dwa typy autorytetu. Pierwszy z nich to autorytet ujarzmiający, polegający na przytłaczaniu uczniów, wymuszaniu bezpieczeństwa i bezwzględnego podporządkowania się wychowanków. Nauczyciele tego typu tłumią samodzielność, inicjatywę dziecka. Narzucanie uczniom gotowych wzorów, sądów i własnych poglądów, skłania ich do zajęcia biernej postawy, wywołuje w nich poczucie braku wiary we własne siły. Drugi typ autorytetu to autorytet wyzwalający polegający na pobudzaniu inicjatywy ucznia, kształceniu u niego samodzielności. Nauczyciel o takim autorytecie skłania uczniów do aktywnej postawy, budzi wiarę we własne siły, rozwijając postawy twórcze zdolne do doskonalenia własnej osobowości.
Nauczyciel wyzwalający - w atmosferze pogody, ładu i życzliwości stopniowo zdobywa sobie autorytet o wielkiej sile wewnętrznej. Nie ulega wątpliwości, że taki nauczyciel jest niekwestionowanym autorytetem dla dzieci w młodszym wieku szkolnym. Autorytet ten wynika z następujących cech osobowych:
- kontaktowości, serdecznego i życzliwego stosunku do otoczenia, optymizmu pedagogicznego, zainteresowania problemami dziecka, umiejętności zastosowania posiadanej wiedzy pedagogiczno - psychologicznej w oddziaływaniach na dzieci;
- zrównoważenia, cierpliwości, taktu pedagogicznego;
- rzetelności wiedzy, umiejętności metodycznych i instrumentalnych, umożliwiających wszechstronne wychowanie uczniów;
- właściwej postawy społeczno - moralnej, zaangażowania w pracy;
- zainteresowań ogólnokulturowych i artystycznych.
Praca nauczyciela ma dwa aspekty: merytoryczny i moralno - etyczny. Wiąże się z nimi społeczna doniosłość tego zawodu, a także publiczna ocena ich zachowań. W pracy nauczyciela najważniejszą wartością powinno być dobro dziecka, odpowiedzialność za jego rozwój i przygotowanie do podejmowania decyzji,. W związku z tym charakter tego zawodu wskazuje na konieczność posiadania przez nauczyciela odpowiednich cech osobowych. A. W. Combs w miejsce "fachowca" proponuje koncepcję nauczyciela "używającego" swej osobowości jako podstawy niepowtarzalnych, podmiotowych stylów działania pedagogicznego.
Istotnym więc stało się znalezienie odpowiedzi na pytanie: Jakie cechy określają pozytywną sylwetkę nauczyciela? Pragnąc odpowiedzieć na powyższe pytanie, przeprowadziłam wśród uczniów klas młodszych oraz ich rodziców badania ankietowe. Z analizy danych wynika, iż za najważniejsze cechy osobowe nauczyciela uznali sprawiedliwość, obiektywizm a także posiadanie autorytetu wśród uczniów. By uzyskać odpowiedź na pytanie: Jakie cechy osobowe nauczyciela warunkują kształtowanie się jego autorytetu, zwróciłam się do uczniów z pytaniem: Jakich nauczycieli szanujesz? Uczniowie wymieniali cechy osobowe nauczyciela, które wg nich wpływają na kształtowanie się jego autorytetu. Niżej wymieniam wykaz cech, które podaję w kolejności od najczęściej występujących.
Nauczyciel w opinii uczniów powinien być: miły, sprawiedliwy, mieć poczucie humoru, łagodny, spokojny, życzliwy, mądry, dobry, wyrozumiały, cierpliwy, służący pomocą, troskliwy, prawdomówny.
Nauczyciel jako osoba kierująca procesem pedagogicznym w szkole jest głównym obiektem różnorodnych sądów, krytyki, opinii wydawanych o nim przez jego wychowanków. Które z cech osobowych nauczyciela uznawane są przez uczniów za najmniej pożądane, zobrazuje zestawienie cech nauczyciela negatywnego w opinii uczniów. Tak wiec w budowaniu autorytetu nauczyciela, przeszkodą stają się następujące cechy: krzykliwy, surowy, groźny, niesprawiedliwy, złośliwy, podejrzliwy i nudny. Uszeregowane przez uczniów cechy negatywne nauczyciela świadczą o wrażliwości dzieci i trafnym spostrzeganiu tych cech, których nawet osoby dorosłe nie akceptują, mając na uwadze pozytywna sylwetkę nauczyciela.
Jednym z celów wychowawczych, które ma osiągnąć szkoła jest przygotowanie uczniów do zgodnego współżycia i współpracy. Wzorem takich stosunków powinny być miedzy innymi pozytywne stosunki miedzy nauczycielami a uczniami. Uczniowie pragną kontaktów z nauczycielem tylko wówczas, gdy widzą w nich osoby zaufane i bliskie, traktujące ich problemy poważnie. Uważam, ze wyrażane opinie uczniów o nauczycielach zależą w dużym stopniu od niego samego, od atmosfery jaką wokół siebie wytwarza sam nauczyciel.
Osoba i osobowość nauczyciela, jego światopogląd, etyka zawodowa, akceptowany system wartości, przygotowanie i umiejętności zawodowe, a w konsekwencji jego autorytet, odgrywają decydującą rolę w procesie kształcenia i wychowania. W konkluzji przeprowadzonych badań, z których przytoczyłam tylko cześć danych, wynika, iż pozytywny nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej to serdeczny, kompetentny opiekun dzieci. W jego sylwetce, będącej złożonym zespołem cech osobowościowych, na pierwszy plan należy wysunąć cechę kontaktowości, która przejawia się z jednej strony w pogodzie ducha i optymizmie pedagogicznym, a z drugiej, w przyjaznym zainteresowaniu każdym uczniem i jego problemami. Obustronna akceptacja nauczyciela przez uczniów i uczniów przez nauczyciela jest jednym ze szczególnie ważnych czynników motywujących dzieci do efektywnej nauki szkolnej w klasach początkowych.
Tylko tacy nauczyciele mogą cieszyć się autentycznym autorytetem u swoich uczniów i stanowić dla nich wzór do naśladowania i identyfikacji.
Jeszcze raz pragnę podkreślić, że nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej powinien mieć charakter dynamiczny, cechy, które posiada powinny się rozwijać, doskonalić, ponieważ nauczyciel jest dobry i można go uważać za wzór jedynie wtedy, kiedy kształtuje szkołę jutra.
Wiedza na temat zależności efektów oddziaływań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych od cech nauczycieli - czeka na nieustające jej wzbogacanie, a także na "przenoszenie" wyników badań do świadomości pedagogicznej nauczycieli. Być prawdziwym nauczycielem - w czasach wielkiej zmiany społecznej i edukacyjnych wyzwań - nie jest łatwo. Przemiana wartości i stylów życia spiętrza trudności w pracy pedagogicznej. Może to zniechęcać do pracy, ale także wyzwalać inicjatywę i motywować do niej. W zawodzie nauczycielskim nadal nie straciła na aktualności myśl Seneki: "Najmniej działa się tym, co się mówi, więcej tym, co się robi, a najwięcej tym, kim się jest".
To, co nauczyciel zrealizuje, będzie zatem cenniejsze, jeśli osiągnie wymiar zainteresowania i odzwierciedlenia się u ucznia. To jest chyba jedna z tajemnic nauczycielskiego działania.
Literatura- W. Okoń: O autorytecie nauczyciela, "Życie Szkoły", 1971, nr 1.
- E. Badura: Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela, Warszawa 1981, WSiP.
- M. Kalinowski: Nauczyciel jako odpowiedzialny twórca swego autorytetu, "Życie Szkoły", 1980, nr 10.
- L. Bandura: Talent pedagogiczny nauczyciela, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
Publikacja dodana do Archiwum Internetowego
Serwisu Oświatowego Awans.net 5 grudnia 2003
r.
|
